Txiokinean gertatu zen. Euskal Herrian, gehienontzat oharkabean, halako frikikeriez (barkatu, txikikeriez) arduratzen garen lau katurentzat izan ezik. Bosniar politikari batek, Reuf Bajrović izena duenak, bosniar nazionalista bera, ministro ere izandakoak –balkaniar herri hartako egoera ekonomiko-azpiegiturazko katastrofikoan ote duen ardura mailaz galdetzea beste une batetarako utziko dugu- zartarazi zuen: Jugoslaviako partisanoen erresistentziaren bihotza Bosnia eta Kroazia izan zirela, eta Serbia aldiz “txetnika” izan zela, beraz “kolaborazionista”, bota zuen “1941ko abenduan Užiceko Errepublika[1] erori zenetik 1944ko ofentsiba arte, han ia ez zen partisanorik ez partisanoen ekintzarik”.

Noski, horrek erantzun gogorrak ekarri zituen (nirea barne). Finean Bajrovićek “gu hobeak gara” esaten zuen, baina hori egun ezin denez esan, “gu antifaxistagoak ginen” esaten du, antifaxismoa nazioen lehiaketa olinpiko baten dominategirako irizpide bailitzan. Erantzunen artean, askok gogoratu zioten partisanoen konposizio etnikoa –gehiengo serbiarra, Tito berak aipatuta-, beste batzuek naziek eta kolaboratzaileek serbiarrak ehunka milaka hiltzen zituztela, hori Bajrovićek aurkeztutako irudiarekin bat ez datorrelarik. Beste batzuek, kolaborazionismoaz kezkatzen bada ondokoaren –serbiar txetniken- kolaborazionismo puntualaz gain musulman/bosnakiar elite nazional eta kulturalek ustašekin bat egiteaz ere zeozer esan zezakeela… Bajrovićek segituan “leundu” zuen hasieran esandakoa: ez zuela esan nahi serbiar guztiak kolaborazionistak zirela ezta ere ukatu “Bosnian serbiarrek” izan zuten erresistentziarako jarrera, baina “geografikoki” Bosnia izan zela “erresistentziaren eustoina”, gudako borroka gehienak han eman zirelako. Noski, ez zuen aipatu errealitate horretara zein inguruabarrek eraman zuten; esaterako, Titok Garaipenaren Egunean esandakoa ere ez zuen gogoratu: “Šumadijan[2] hasi ginen, šumadijar baserritarrak izan ziren gure mugimenduan lehenak”.

Errebisionismoak hainbat aurpegi izan baditu: bata gezurra esatea da eta, beste bat, egiazko datuetan oinarrituta iraganeko gertakizunen arrazoi eta kausak desitxuratzea edo iragana gaurkoaren zerbitzura moldez jartzea; eta abila denarentzat azken hau oso tentagarria da. Kasu honetan, Bajrovićek (eta baita ere bere kritiko batzuek) partisanoen antifaxismoa kausa nazional baten justifikagarri gisa erabili nahi izan du, haiei bere egungo iritziak egotziz. Benedict Andersonek esan zuen errazagoa zela hildakoak nazionalizatzea bizi direnak baino eta Bajrovićek badaki, ez Tito ez inolako beste partisanorik, edozein etnietakoa dela ere, ez dela hilobitik etorriko berak esandakoak erantzutera.

Askok galdetuko duzue orain, ea zergatik datorren orain Mihailović txetnik astun hau halako gauzak, inori ere axola ez zaizkion Balkanetako gauzak, kontatzera. Baina gaia ez da soilik Balkanetakoa. Egun oso gaizki ikusia dago “nazionalista” izatea. Inork, ez ezkerrean ez eskuinean, ez Euskal Herrian ez Espainian, ez du bere burua “nazionalistatzat” (Euzko Alderdi Jeltzalearen edo Partido Nacionalista Vascoren salbuespenarekin). Are gutxiago “txobinistatzat”: “patriotak” edo “abertzaleak” dira/gara denak. Norbaitek esan zuen “patriotismoa norbere herrialdea maitatzea da, nazionalismoa besterena gorrotatzea”[3]. Esaldi hain nazionalista hori bota eta sinetsi egin genion: nazionalistak beti dira besteak, gu ez, gu “patriotak” (“abertzaleak”). Albert Rivera patriota da, ez nazionalista, nahiz eta “Nazioak Kataluniatik desertatu” duela salatu. Baina bere nazioa “berezkoa” da, “normaltasunez” aldarrikatzekoa, ez exaltazioz, “besteek egiten duten moduan”. Reuf Bajrović ere patriota da noski, “patriota zibikoa”. Berak Bosnia “etniez gaineko Estatu hiritarra” nahi du; nazionalistak beste nonbaiten daude, Belgraden edo Republika Srpskako “separatismo etnikoan”. Horregatik normala iruditzen zaio partisanoak, edo hauen oroitzapena, bere nazioaren borrokalari metahistoriko bihurtzea, finean kausa unibertsal bat eta nazioa identifikatu nahi dituelako.

Michael Billigek esan zuen patriotismoa eta nazionalismoa ez direla hain erraz bereizten: normalean sentimendu patriotiko –“positibo”- handienak dituztenak izan ohi dira sentimendu nazionalistak –“negatibotzat” hartzen direnak- gehien puzten dituztenak. Argi da Riverak eta Bajrovićek ez dutela Billig irakurri.

Marxismoaren baitan ere bai. Kondena orokorretatik eta esaldi handietatik haratago, kontua nahiko ilunagoa eta gaitzartuagoa izan da guretzat. Tom Nairn marxista britainiarrak esan zuen behin, nazioen auzia marxismoaren ahulgunea zela, ez zela gai izan hura behin-betikoz, modu adostuan, sailkatu edo definitzeko edo karakterizatzeko. Eta hala da. Honek sortzen dituen eztabaidak ikusi besterik ez dago, nazioaren “definizio objektibo” baten faltatik, edo hau onartzeko adostasun faltatik hasita; Stalin saiatu zen baldintza materialista objektibo batzuk ezartzen, baina baldintza hauek beti daude eztabaidan honi aplikatu ahal ote zaizkion, edo hark betetzen ez dituela-eta (eta askotan eztabaidetan, esatariak bere sentimenduak aintzinatzen dituela, edo markoa bere usteetara moldatzen ditu. Esataria nahiaren bizioaz libratzen ez dela argi dago: buelta hasierako txanpara).

Marxismoan nazionalismoa beti hartu izan da (“Interklasista”, “burges-ttipia”…) gaitz bezala; nazioen autodeterminazioa bera, koloniak ez ziren Estatuetan, langileen batasunerako eta nazionalismoaren kontrako tresna bezala hartu zuen Leninek: helburua ez zen nazioa “positiboan” antolatzea, baizik eta nazioen berdintasuna bermatzea eta nazio-talkak leuntzea: nazioen berdintasunak ekarriko zuen langileriaren batasuna. Baina unean-unean, patriotismoa edo abertzaletasuna aldarrikatzen zen, faxismoaren gorakadari aurre egiteko (Fronte Popular ezberdinek –eta hemen aipatzen ari garen jugoslaviar partisanoek barne-, Sobietar Batasunak Aberri Guda Handian eta abar) edo kolonietan (“berehala askatzea ezinbestekoa”, Leninek ezarritako baldintzetako bat). Finean nazionalismoa, burgesa, txobinista, zikoitza, langile-zatikatzailea zen; eta abertzaletasuna, proletarioa, antiinperialista edo antikoloniala, sanoa, internazionalismoarekin bateragarri. Arazoa da, garbi ez dauden kasuetan, patriotismoaren eta nazionalismoaren arteko mugak itsasoaren eta hondartzaren artekoak bezalakoak direla; toki batean jartzerik ez dagoela, edo inork ere lortu ez duela: beti egonen da norbait “aurrekoaren” autodeterminazio eskaera edo “patriotismoa” nazionalismo bezala irakurtzen duena eta norbere nazionalismoa patriotismo gisan leuntzen duena, “baldintza objektiboak” aipatzea medio. Askotan marxismoa edo marxistak ere ezgai izan dira Billigen paradigma apurtzeko lanean.

Gatozen hurbilera. Askotan ikusi dugu espainiar ezkerra (edo hobe esanda, honen parte bat) nazio ezberdinen aldarrikapenak beren programan sartzeari uko egiten edo mesfidantzaz behatzen, hauek kontutan hartzea “nazionalista” omen zelakoan –beraz, norbere markoa “natural” gisa jotzen zen eta hau defendatzean “patriotismorako” tartea uzten zen-. Berriki azaleratutako korronte bat are urrutiago doa, Espainiako Inperioa “aurrerakoi” gisa (“Inperio sortzaile” diote, besteenak ziratekeen “Inperio harrapariekin” antagonismoan) justifikatuz; hots, kolonialismoarekiko eta inperialismoarekiko kritikak muga topatzen du, norbere nazioa, “naturala” ez, baizik eta berez “aurrerakoia” dena. Kasu honetan ez da bakarrik iraganeko kausa baten “nazionalizazioa”, baizik eta alderantziz, “proiekzioa”, hau da aintzinako gertakizun “nazional” batean aurrerazaletasuna proiektatzea. Reuf Bajrovićen eskema, gurea “hobea” edo “aurrerakoia” da, oraingoan bi norabidetan: baina hark ez bezala, marxismotik justifikatuta eta marxismoaren izenean. Eta hala bada, ez dago arazorik hurrengoak justifikatzeko, hau da, “nazio politikoaren” barneko bestelako edozein kolektibo heterogeneoren (“nazio kulturalen”) ezaugarrien kontra joatea, euskararen kontra adibidez, edo halako mugimendu politikoen kontrako errepresioa handitzea eskatzeko. Finean, nazioaren eta progresismoaren arteko identifikazio automatiko eta orotariko hori –edozein inguruabar, kontraesan dialektiko, zein egoera historikoren gainetik-, estatu-nazionalismo atzerakoiaren “goardia gorria” (edo txuria?) bilakatzeko aitzakia perfektua da; proletalgoa boterea hartzera eramango duen estrategiarik gabe programa politiko bakarra “separatisten” edo “nazioaren etsaien” (jada “atzerakoi” bezala karakterizatuta) kontrako errepresioa areagotzea baita (eta beno, folklore keynesiano-sindikal pixka bat, justifika dezagun); azken-bueltan Konstituzioaren, epaileen eta polizien menpeko politiko gisa jokatzen dute.

Gatozen gurera. Alta, hau detektatzen erraza izan zaigu. Eta guk egiten dugunean? Reuf Bajrovićek ez al du Euskal Herria bisitatu? Azpeitian berriki izan den Gazte Sozialiston Topagunean, hitzaldiren batean aipatu zen gai hau, Euskal Herriko prozesu sozialistaz ari zirenean. Bertan nazionalismoa “borroka politikoa marko nazionalera mugatzea” bezala definitu zuten hitzaldi batean, hau da, langile borroka edo klase borroka marko nazional baten pe jartzea. Hots, langile borroka helburu interklasistetara, hauek nazional gisa justifikatuz, azpiratzea. Euskal Herrian halakorik gertatzen al da?

Noski, kolonia batetan argi dago bi borroken elkarlotzea; baina Euskal Herria ez da kolonia bat, bere egitura ekonomikoa ez da kolonia batena, beraz, Euskal Herrian datzan borroka nazionala ez da klase sozial ezberdinekin bat etortzen. Ez dago “klase nazionalik” Euskal Herrian (Krutwig saiatu zen halako zerbait teorizatzen eta ezin izan zuen). Garai batean, euskal nortasunaren erabateko debekuaren garaian, ETAk (hau izan baita urte askotan Euskal Herrian berrikuntza ideologikoak sozializatu dituen erakundea, bai “enbor nagusia” zein hauen eszisioak), “Euskal Herri Langilea” aipatu zuen. Erreforma garaietan bestelako lege bat etorri zen: “Independentzia eta sozialismoa txanpon beraren bi aurpegiak dira”. Burgesia frankista erreforma inposatzen saiatzen ibili zen horretan, esaldi hori naturaltasunez etorri zen. Baina erreformak garaitu egin zuen, ezarri egin zen eta euskal identitatea bere barnean txertatzea, “kooptatzea” lortu zuen –honekin ez dut esan nahi euskal nazioaren aldarrikapen politikoak onartu zituenik- Europako beste edozein Estatuk, zapaltzaileak denak, egingo zukeen moduan.

Egoera horretan zer geratzen da txanpon horretatik? Urteetan “haustura” bilatzen zen, erakunde militarraren papera erabakigarria zela (operatiboki eta ideologikoki), horretarako programa minimoak eta hausturaren aldeko koalizio interklasistak egin zirelarik. Alta, joera, haustura horretarako baldintza minimoak geroz eta txikiagoak izatean zetzan, pultsua egiteko indarra txikiagotzen ari zelarik. Eta bestetik, batez ere Europan “sozialismo erreala” erori ondoren, bai mugimenduaren beraren izaeran, bai “haustura-negoziazio” eskemaren ondoko edo hau indartzeko ideologia “biltzailea” definitzerakoan –fronte nazionala gero eta gehiago, klase-konfrontazioa gero eta gutxiago-, zein “programa minimoaren” osteko helburua deskribatzerakoan, “sozialismoa” urtzen joan izan zen. Gernikan berriki izandako mahai-inguru batean aipatu zutenez, hori, koalizio interklasistaren barruan hegemonia langileriarengandik burgesia-ttipiaren eskuetara pasatzearen ondorio izan zen: “Independentzia eta sozialismoa”-tik, “independentzia eta gero sozialismoa” pentsatzera pasa ginen (honen erroak atzerago dauden hala ez, ez dut eztabaidatuko orain, luze ematen baitu).

Bi aurpegiko txanpon hura, aurpegi baterantz dekantatzen hasi zen. Eta erabat dekantatuta dago egun. Egun, konfrontazio nagusia nazionala da, eta sozialismoa edota “justizia soziala” (definizio argirik ba al dago honen inguruan edo bakoitzak berea izan dezake? Argigarria hau baita) Estatu nazional berri bat eraikitzeko programa honen parte hartzen da; azken finean “aukera” bat bailitzan. Kolitzak artikulu baten kontrakoa planteatu zuen, hots, euskal askapen nazionala iraultza sozialistaren programaren parte zela eta sekulako kritikak entzun ziren bertatik. Kolitzak egin zuena hain zuzen, bi txanponen legea, egun existitzen den moduan, iraultzea izan zen, aurpegi bat bestearen menpe jartzea, edo partikular bat (nazio auzia) bestelako osotasunaren (sozialismoaren eraikuntza) pean jartzea –bere kritikoek egin duten alderantzizko forman-.

Nire buruari galde bekiot ea Kolitzaren kritiko askok noizbait kuestionatu ote duten Europar Batasunean Estatu berri bat sortzeak nola hurbiltzen duen sozialismora: egun Europar Batasunean dauden lege ekonomiko-politikoekin, estrategia interklasista baten baitan… Azpeitiara bueltatuko gara: langileen borroka marko nazional batean azpiratzea gisa definitu zuten nazionalismoa. Azken honetan askotan entzuten da “Euskal Herrian klase borrokak nazio borrokaren forma hartzen du”. Norbaitek esan dezake hori “independentismoa” edo “abertzaletasuna” dela eta ez nazionalismoa, “proiektu solidario” –internazionalista, feminista eta abar- baten barnean kokatzen delako. Baina finean, pentsaera honek, badu, nolabait, arrisku bat: independentzia, edozein formetan ere, berez sozialismorako zubi eta, are, aurrebaldintza bada; sozialismoaren aldeko egungo, gaurko, eginkizun eta estrategiak eta honek eskatzen duen konfrontazioa alde batera uztera, kantzelatzera, hel gaitezke sozialismoa “nazio-borrokarekin” identifikatu delako[4]. Eta hemen gure buruari “abertzale” dei geniezaioke. Baina beste norbaitek egingo balu “nazionalista” deituko genuke, dudarik gabe.

Euskal Herrian, mekanismo dialektiko-ideologiko hori, hots, Euskal Estatu batek halabeharrez sozialismoa dakarren ustea justifikatzeko, nolabaiteko “imaginario aurrerakoi” oso bat eraiki izan da; hots, euskaldunak berez aurrerakoiak, edo kapitalismoarekiko erresistenteak izango bagina bezala: “Inon ezagutzen al duzu gurea bezain herri ekintzaile, militante, halako eszena alternatibodun, komunitario edo parrandazaleagorik? Ez dago bat ere”. Halako baieztapenek badute beren infrentzua; gurea berez aurrerakoia bada, besteena, berez baita atzerakoia edo atzerakoiagoa, adibidez Espainia “erreformaezina” dela esan ohi da (Euskal Herriak autodeterminazioa edo independentzia lortzen baditu ere bai? Sekula ezin da sozialismorik edo are aldaketarik planteatu han?). Areago, euskal burgesia aurrerakoiaren intelektual organiko bat, “Espainistan” bezalako destainazko hitzak erabiltzen edota hango proletalgoa berez atzerakoi gisa ezartzen ere ikusi dugu: ikus beza nahi duenak hor “internazionalismoa”. Analisi politikoetan ere halakoak agertzen dira noizbaiten, “PNV alderdi espainola da burgesa delako” erabilera hori, biak bat eta bera izango balira moduan, hots, zenbat eta independentistagoa izateak antiburgesagoa izatea ekarriko balu moduan (Kataluniako prozesuak erakusten du hori ez dela hala, eskuin autonomista independentista bihurtu da, lehengo klase-interes berbera defendatzen jarraitzen duelarik). Edo Podemos alderdi erreformistak hauteskudeetan edo inkestetan pott egitean entzuten diren hasperen-arnasak: “frogatuta dago Espainiatik ezin dela aldaketarik etorri” (“salbatuta gaude”!).

Halako eskemak sinetsita, bidea libre da kontzeptu batzuen erabilera ahistorikoa egiteko: askotan entzun izan ditugu Nafarroako Estatuaren berrinterpretazioak “aurrerakoia” omen zela eta, edo karlisten lur komunen defentsa ia-ia “iraultzaile” bezala janzten (XIX mendeko mugimendu antiliberal edo antimoderno askotan eman izan da fenomeno hori). Berriki, baten bat nik neuk egindako historia lan bat ihardestera iritsi zen, ezinezkoa zeritzolako Euskal Herrian frankismoaren aldeko sektore autoktonoak egotea, “euskaldunok erresistitu egin genuelako eta errepresioa pairatu genuelako” (besteek ez ordea?); nonbait Euskal Herria “berez erresistentea” deneko irudi hori gorde behar zuen. Edo azken ikur ideologikoa, auzolana, ustezko “euskal izaera komunitario-sozialista” baten lekuko (bereizgarri dela uste duenak, jakin beza Europa osoan existitu izan den instituzio batez ari garela). Bai, Reuf Bajrovićek maizegi bisitatzen gaitu.