Gizakiak izaki sozialak dira eta, horrenbestez, beren bizitza erreproduzitzeko komunitate-forma jakin batzuetan garatzen dira. Komunitate horien guztien muina bizitzaren erreprodukzioa izanik ere, haien forma aldatu egiten da denboran eta espazioan. Horrela, historian zehar hiri-estatuak, markak, printzerriak, kalifa-herriak, erresumak, inperioak, komunak, familia patriarkarrak, feudoak, estatu modernoak, tribuak eta bestelakoak existitu direla ikus daiteke. Horien artean nazioaren kontzeptu modernoa aurki dezakegu, ez dena betidanikoa.

Beraz, metodologikoki argi jokatu behar dugu, Eric Hobsbawm historialariak ohartarazten duen legez, ez nahasteko klase nagusien literatura –garai haietatik ezagutzen den bakarra– eta haiek barne hartzen eta menderatzen zituzten komunitateen kontzientzia.

I. NAZIONALISMOAREN JATORRIA

Ez da kasualitatea nazionalismoa ekoizpen-harremanek gizarte-antolaketa berri bat eskatzen zuten une historiko batean jaio izana, administrazio-unitate zatikatuetan banatuta egotea baino zerbait egokiagoa eta estatu-nazioaren sorrera gai-ordenan jarri zirenean. Europako gizarte feudalen erraietatik klase bat sortua zen, zeinaren interes korporatiboak nabarmen egiten zuen talka gizarte feudalen lurralde- eta politika-printzipioekin. Klase hori burgesia zen, erregimen feudalaren sabelean hazia, hirietan eta burguetan. Bitartean, manufakturak, iraultza burgesaren eragileak, Antzinako Erregimenaren parte gisa biziraun zezakeen, une horretan zuen ekoizpen maila baxuari esker. Ordurako, burgesiak botere ekonomiko nahikoa metaturik izateaz gainera, aristokrazia bere interesen alde lerratzeko nahikoa gaitasun ere bazuen, eta, Erregimena hazkunderako oztopo bihurtu bezain pronto, kapitalaren metaketarekin bat zetorren gizarte berri baten oinarriak ezartzeko lan ideologiko eta politikoari ekin zion.

1.1 Nazioa proiektu zibiko eta kosmopolita gisa

Ez da harritzekoa iraultza burgesak, espiritualki zein politikoki, kosmopolita izaera hartu izana hasiera batean. Ingalaterran, 1776an, The Wealth of Nations («Nazioen Aberastasuna») idatzi zuen Adam Smithek. Harentzat nazioa biztanleak biltzen zituen lurralde bat besterik ez zen, zeinaren ekonomia ekoizpen-harreman egonkorrek arautzen zuten. Baina Smithek ez zuen naziorako lurralde-proiekturik, haren ekonomia politikoak nazioarteko truke askea defendatzen baitzuen ekonomiaren motor gisa. Nazioarteko komunitate horren oinarrizko unitatea bere irabaziak arrazionalki maximizatzen zituen enpresa edo norbanakoa zen. Nazioa –Smithentzat herrialde edo lurralde-estatua bezain laxoa zen kontzeptua– muga bat zen garapen ekonomikorako lurralde-aspirazio bat baino gehiago, nahiz eta Smith ez zegoen ekonomiaren gaineko gobernu-funtzio jakin batzuk hartu beharraren aurka. Britainia Handian, beraz, nazioak ez zuen programa izaerarik hartu; aitzitik, pixkanaka, ekoizpen-harreman kapitalistek aurrera egiteko beharren arabera berregiten ziren erakunde feudalen bidez eraiki zen. Ellen Wooden esanetan, historia anglosaxoi modernoan kohesio nazionala «Estatuaren» ideiaren arbuioaren eta ikur monarkikoaren biziraupenaren bidez bermatu da [1].

Aldiz, nazio-eraikuntzaren proiektuan iniziatiba praktikoa izan zuen mugimendu politikoak –paradigmatikoki Rousseau eta jakobinoen bidez gorpuztuak–, liberalismo ingelesaren proiektuaren aurrean –hark ez zuen nazioa positiboki baloratzen– nazioaren kontzeptu iraultzaile-demokratikoa defendatzen zuen. Jakobinoentzat nazioa komunitate politiko bat besterik ez zen, eta haren subiranotasuna herriarengan zegoen. Beraz, herri subiranoa zen nazioaren funtsa, eta ez hizkuntza, «etnia» edo proiektu politikoaren aurreko beste edozein tasun objektibo, geroago nazionalismoak jasoko zuen bezala. Horregatik, nazioaren ulerkera iraultzaile-demokratikoa ezin da propioki nazionalismotzat jo; egokiagoa da abertzaletasun jakobino izendatzea. Hobsbawnek dioen legez, «"nazio" iraultzaileari ezin diogu nazio-­estatuen sorreratik eratorritako programa nazionalistaren antzik eman, hots, nazio iraultzaileak ezin ditu XIX. mendeko teorialariek hain sutsuki eztabaidatutako irizpideak barne hartu, hala nola, "etnikotasun, hizkuntza, erlijio, lurralde eta oroitzapen historiko komunak"» [2]. Besteak beste Marsilio de Paduak eta Maquiavelok (ospe handikoak, biak ere) markatutako tradizio errepublikarrari jarraituz, Rousseauk honako hau adierazi zuen El contrato social (1762) («Kontratu sozialaz») lanean: «Herritar bakoitzak bere burua aberriari emateak menpekotasun pertsonal erabatekoa ziurtatzen dio; baldintza hori amarru eta makina politikoaren jokoa da, eta konpromiso zibilak zilegi egiten dituen bakarra, hura gabe konpromiso horiek zentzugabeak, tiranikoak eta gehiegikeria handienen mendekoak izango bailirateke» [3]. Beraz, itun honen izaerari jarraikiz, «subiranotasun-egintza orok, hau da, borondate orokorraren egintza autentiko orok, hiritar guztiak berdin derrigortzen eta laguntzen ditu; hortaz, subiranoak nazioaren gorputza soilik ezagutzen du, eta ez du hura osatzen duen inor bereizten» [4]. Nazioa lurralde bateko hizkuntzak eta kulturak subiranotasun komuneko proiektu batean –demokrazian– batzen zituen komunitate politikoa izango zen, non alde guztiak aitortzen ziren. Teorian, helburu hori ez zuten eragozten, batetik, «hizkuntza nazional» bat izendatzeko eskakizunak –frantsesa kasu, zeinaren bidez herritarren betebeharrak eta eskubideak gauza zitezkeen– ez, bestetik, hezkuntza nazionalismoaren «erlijio» zibikoan emateak, zeinak Estatuarekiko obligazio-sentimendua sortzeko eta beste interes batzuk ezabatzeko edo baztertzeko helburua baitzuen.

Nazio-eraikuntzaren proiektuan iniziatiba praktikoa izan zuen mugimendu politikoak –paradigmatikoki Rousseau eta jakobinoen bidez gorpuztuak–, liberalismo ingelesaren proiektuaren aurrean –­hark ez zuen nazioa positiboki baloratzen– nazioaren kontzeptu iraultzaile-demokratikoa defendatzen zuen

Orduan, frantziar iraultzaileentzat, herria ez zen eraikitako nazioaren aurrekoa, baizik eta herri subiranoa eta nazio politikoa (edo jakobinoentzako nazioa soilik) elkarloturik zeuden. Bestela esan, nazio-estatua eta herri subiranoa elkarrekin jaiotzen ziren eta Estatuaren aurrean ez zen naziorik, gizarte zibila baizik. Ondorengo nazionalismoak, aldiz, nazio-herria, naziotasuna, Estatuaren eraketaren aurrekotzat jotzen zuen, eta, beraz, Estatua nazionalitate ororen eskubide gisa aldarrikatzen zuen.

1.2 Nazioa kultura-proiektu gisa

Alemania betidanik izan da frantsesen urratsak atzerapenez jarraitu dituen herrialdea, eta, bertan ere, XIX. mendearen hasieran bateratze nazionalaren beharra sortu zenean, hezkuntza zibikoaren terminoetan planteatu zen. Hala ere, Alemaniak ez zuen nazioa ordezka zezakeen herri iraultzailerik; aitzitik, Erromantizismoak irudikatutako erreakzio anti-frantses anti-napoleonista bat garatu zuen (1806an Jenan prusiarrek Napoleonen aurka porrot egitearen ondorioz). Alemaniako nazio-proiektua klase ertain ikasien zirkulu intelektual txikietara mugaturik zegoen, zeinek mugimendu kultural baten forma zuten (Herder, Novalis, Savigny, eta abar). Gizarte mailan, berriz, aleman gisa identifikatzea kultura- eta hizkuntza-auzia zen, baina ez nazio-auzia. Kultura-mugimendu hori hezkuntza erreformatzeko proiektu politiko bihurtu zen J. G. Fichteren eskutik. Mundua nazioetan zatitzea zinez banaketa naturala zen germanistentzat, baina mundura komunitate nazionalaren bidez sartzeak ezaugarri kultural alemanak hondatzen zituela uste zuten; pentsalari haientzat, ezaugarri horiek definitzen zuten Alemania nazio gisa, hizkuntzak batez ere. Horren aurrean, Fichtek bere Discursos a la Nación Alemana («Diskurtsoak nazio alemaniarrarentzat», 1808) lanean hezkuntza mota berri bat proposatu zuen, ez soilik gizatasunean oinarritua, baita nazionalismo kultural alemanean ere. «Orain arte ohikoa izan den hezkuntzak, asko jota, ordena ona eta moraltasuna bultzatu ditu, baina bizitza errealerako ez du fruiturik lortu aholku horiekin», adierazi zuen, eta horrela, haren ustez, hezkuntza berriak «gai izan behar zuen bizi-emozioak eta bizi-bulkadak modu seguruan, hutsik egin gabe eta arau batzuen arabera zehaztu eta prestatzeko», halako moldez, non alemaniarrak germanitatearekiko maitasun ukaezinean heziko ziren, nazio alemanaren ezaugarri partikularrekiko maitasunean. Honela definitu zuen nazioa: «elkarrekin bizi diren gizakiak, fonazio-organoetan kanpoko eragin berberak jasaten dituztenak eta hizkuntza etengabeko komunikazioan garatzen jarraitzen dutenak». Izan ere, Fichteren arabera, «gizaki horien bitartez baino ezin izango zuen nazio alemaniarrak iraun, bestela, halabeharrez, atzerriarekin bat egingo bailuke» [5]. Bistakoa denez, Ingalaterrako ekonomia politikoaren kosmopolitismoari eta Frantziako nazionalismo iraultzaile-demokratikoari Alemaniako nazionalismo linguistiko-kulturala gehitu zitzaien. Unibertsalismo ilustratuak markatutako nazionalismoaren aurrean, proiektu partikularista erromantiko bat aurkeztu zen.

Lehenengo aldiz 1830eko hamarkadan birformulatu zuten nazio kontzeptua, zehazki Giussepe Mazzini italiarraren pentsamoldeak, «naziotasunaren printzipioa» eratzearekin batera. Printzipio horren arabera, «nazio bakoitza Estatu bat da, eta nazio bakoitzak Estatu bakarra behar du». Mazzinik, «Europa gaztearen» edo «nazionalitateen Europaren» bultzatzaileak, mugimendu partikularren bitartez –­hala nola Italia Gaztea, Suitza Gaztea, Polonia Gaztea, etab.–, Estatuaren buru jartzen zuen, ez gizarte zibila, baizik eta nazioa, «bakar, zatiezin» gisa, ezaugarri kultural komunez eta «ibaien bideen eta mendien» bidez «naturak ezarritako» lurralde-mugez osatua. Ondorioz, bere proiektu politikoa penintsulako erresuma eta estatuetako zatiketa gaindituko zuen Italiako errepublika batu batean zetzan: «Aberriak, beraz, Gobernu bakarra izan behar du. Beren burua federalistatzat daukaten politikariek, Italia estatu ezberdinen anaitasun bihurtu nahi duten horiek, Aberria zatitzen dute, eta horregatik, ez dute Batasunaren kontzeptua ulertzen». Eta Italiatik kanpo, «Europako geografia politikoa zaharberritzeko» aginduari jarraikiz, Europa hamabi estatu subiranotan banatu zuen. Mazzinik Gizateriaren batasuna bilatzen zuen, desadostasunaren eta interes indibidual berekoien gainetik. «Ez esan: “ni”, esan ezazue “gu”», zioen italiarrak, bi «izurriteen» aurka irmo eginez: makiavelismoa eta materialismoa, gerora, 1860 inguruan, «Italiako gizarte-klase guztiak kutsatu zituzten» horien kontra. Hau esan zuen bi horietaz: «Lehenengoak, Dohakabe Handi baten jakintzaren mozorro zitalak, maitasunetik eta Egiarenganako gurtza garbi eta leialki kementsutik urruntzen zaituzte; bigarrenak, berriz, interesak, berekoikeria eta anarkia gurtzera eramaten zaituzte ezinbestean» [6]. Ez dago zalantzarik Mazziniren pentsamenduak, materialismoaren aurka, interes partikularren eta Gizateriaren interes orokorraren arteko harmonia bilatzearen alde egiten zuela, Jainkoak gizakiei emandako komunitatearen bitartez: Herria edo Aberria. Hortaz, bere pentsamendua burges txikia zen batik bat; horrela kalifikatu zuen Marxek Mazziniren programa, R. Landorri eskainitako elkarrizketa batean, hain zuzen ere esan baitzuen «klase ertaineko errepublika baten ideia zaharra baino ez» zela [7]. Ez da harritzekoa ia mende bat geroago Mussolini eta Gentile gisako pentsalariek Mazzini inspirazio gisa hartu izana. Gainera, hark gogor gaitzetsi zituen proletario frantsesen ekintzak, batez ere Parisko Komunarenak. Ondorioz, Marxen aldetik ez ezik, Bakuninen eskutik ere kritika gogorrak jaso zituen. Laburbilduz, Mazzinik klaseen arteko harmonia bilatzen zuen Jainkoak arautzen zuen eta Naturan positiboki identifika zitekeen komunitatean, zeina Estatu batean gorpuztu behar zen. Estatu hori, arlo ekonomikoan, «kapitalaren eta lanaren batasuna esku beretan» izatean funtsatu behar zen, eta arlo politikoan, «botoa, hezkuntza, lana» lema zuen oinarri. Lorpen horren ondorioz baino ezin zitekeen pentsa «Europako herri guztien anaitasun» batean [8]. Klaseen gainetik zegoen komunitate hori nazioaren komunitate asmatua zen, eta ondorengo nazionalismo ororen bilakaera nazionalismo mazziniarraren oinarri idealista eta burges txiki horien eskutik etorri zen.

Mazzinik klaseen arteko harmonia bilatzen zuen Jainkoak arautzen zuen eta Naturan positiboki identifika zitekeen komunitatean, zeina Estatu batean gorpuztu behar zen. Estatu hori, arlo ekonomikoan, «kapitalaren eta lanaren batasuna esku beretan» izatean funtsatu behar zen, eta arlo politikoan, «botoa, hezkuntza, lana» lema zuen oinarri

1.3. Eliteen nazionalismotik masa-nazionalismora

Ordura arte, nazionalismoa Europako elite ikasi eta kultuen fenomenoa besterik ez zen izan, eta ez zuen zerikusirik «herriaren milaka urteko desira» ustezko batekin. Alabaina, klase herrikoien artean beste komunitate mota batzuekiko leialtasuna zen nagusi, familiako patriarka, jaun edo elizgizon gisako figurek ordezkatzen zituztenak. Lurraldearekiko loturan zetzan komunitate bateko kide izatearen sentimenduren bat egotekotan, patria chica edo aberri txikiarekiko sentimendua zen hori, nazio modernoarekiko desberdina erabat. Eta nahiz eta komunitate-bizitzarako hizkuntza komun bat beharrezkoa izan, ez hizkuntzak ezta jatorri-taldeak ere ez zituzten komunitate horiek nazional egiten, nahiz eta ohikoa izan Europako gizarteetan elkarbizitzan egotea herri-hizkerak (klase plebeioen eguneroko bizitzaren jakintzarako), hizkera jasoak (aristokraziarentzako, nobleziarentzako eta errege-­erreginentzako) eta latina eta antzeko hizkuntza unibertsalak (teologiarako eta zientziarako). Hala ere, ikusi dugun bezala, ekoizpen kapitalistak, bere interesak erdiesteko, komunitate txiki horiek eta haien hizkuntzen izaera sakabanatua baino zerbait gehiago behar zuen. Era berean, lan-indarra mendekotasun pertsonaletatik askatzeko eta sortzen ari zen lan-merkatuan merkantzia «libre» gisa aurkezteko forma politikoa eskatzen zuen. Nazio proiektu hori gutxieneko garapen kapitalista zuten Europako gainerako eskualdeen ibilbidea definituz joan zen, eta horietan, emulazioz, baina baita erreakzioz ere, proiektu hori nazionalismoaren ikuspegitik planteatu zen, Alemaniako eta Italiako kasuekin ikusi dugun bezala.

Nazionalismoak gizabanako liberalaren autonomia eta askatasuna kolektibo zatiezin bati transferitzea ahalbidetzen zuen, nazioari, alegia. Horrela, burgesiak bere interes partikularrak herriari interes orokor moduan saltzen zizkion. Hasieran, kapitalak muga jakin batzuen baitan arautu beharreko lan-indarraren marko homogeneizatzaile gisa jardun zuen, hura metatzeko lurralde-esparru bat ezarriz eta klase guztiak herritar gisa formalizatuz. Horrek ez du esan nahi nazio-estatuak eratzeko orduan lurralde bakoitzean giza bizitzak aldez aurretik hartutako idiosinkrasia berezi eta bereiziek garrantzirik izan ez zutenik, hala nola hizkuntzak, erlijioak, folkloreak, mitologiak eta abarrek. Aitzitik, ezaugarri historiko partekatu horiek bere onuran erabili eta mobilizatu zituen kapitalak, maila, forma eta erritmo ezberdinetan baina mundu osoan goratzen ari zen oinarri batzuk sortzeko proiektu politiko klasista bat herriak babes zezan.

Beraz, identifikazio hori ez zen indarra hartzen hasiko XVIII. eta XIX. mendeetara arte: lehenik gutxiengo baten mugimendu intelektual gisa, baina, ondoren, masa-mugimendu bilakatuz. XIX. mendetik aurrerako historia, beraz, nazioen historia izango da. Izan ere, 1848tik 1870eko hamarkadara bitarteko aldia nazio-estatuen Europa sortu zenekoa da: lurraldeak bateratu nahi ziren, eta, horretarako, haietako biztanleek minimoki onartuko zituzten irizpideak ezarri ziren. Alabaina, nazionalismo ezberdinen artean eztabaidak izan ziren nazio baten izaera, mugak eta hedadura zehazteko orduan, eta nazio-estatuen sorrera hori ez zen, inondik inora, modu garbi edo baketsuan gauzatu: «Italia eta Alemania Savoia eta Prusiako erresumen pean batu ziren; Hungariak estatu-zuzendaritza propioa lortu zuen 1867ko Konpromisoaren bidez; Errumania bi "danubiar printzerriek" bat egitetik bihurtu zen Estatu» [9]. Europatik kanpo ere hartu zen nazio-eraikuntzaren ibilbidea, Estatu Batuetako gerra zibilaren edo Japoniako Meijiren berrezarpenaren adibideek erakusten dutenez.

Garai hartako borondate politikoa, beraz, nazio-estatu subiranoak sortzea izan zen, nahiz eta herrietan oso argi ez egon ingelesa, alemana, frantsesa edo espainiarra izateak zer esan nahi zuen. Hau da, «edozein "nazionalismoren" oinarria berbera zen: jendeak bere nazioarekin emozionalki identifikatzeko eta txekiar, alemaniar, italiar edo beste edozer gauza moduan mobilizatzeko borondatea izatea, zeina politikoki ustiatu zitekeen grina baitzen». Helburu hori, neurri batean, «politikaren demokratizazioari esker lortu zen, bereziki hauteskundeei esker» [10]; izan ere, nazioko biztanleak mobilizatzen zituen Estatuko bizitza publikoan integratuz. Ziur aski, nekazariak eta proletarioak nazionalizatzeko, ez zen izan gerrarako militarizazioa eta mobilizazioa baino bitarteko politiko eraginkorragorik, baina hori erraztu zuten oinarri materialak askotarikoak izan ziren: Pragako Antzoki Nazionala (1862), Sokol gimnastika-klubak (1862), unibertsitateak, bigarren hezkuntza... Hezkuntza-instituzioek hainbesteko garrantzia hartu zuten, ezen 1870 eta 1914 arteko garaia markatu baitzuten; gainera, trenbide edo telegrafoaren gisako komunikazio-bitartekoek ere berebiziko eginkizuna bete zuten lotura nazional gisa. Ildo beretik, XIX. mendea errolden garaia ere izan zen; horien bidez, estatuek biztanleen kontabilitate-gaitasun nahiko zehatza garatu zuten. Azken batean, nazio-komunitatea islatu nahi zen lurralde horietako askotan nazioa eraikuntza ideologiko bat besterik ez zenez, leku askotan Italian jazotako bera gertatu zen: «bateratzearen unean, 1860an, kalkulatu zen biztanleen % 2,5 baino gehiagok ez zuela italieraz hitz egiten bizitzako eginkizun arruntetan» [11]. Massimo d'Azegliok argi adierazi zuen 1860an nazionalisten betebehar politikoa, bere bertsio italiarrean, hurrengoa oihukatu zuenean: «Italia egin dugu; orain italiarrak egin behar ditugu». Horratx, uniformetasun nazionala sortu behar zen.

Hain izan zen indartsua politika klabe nazionaletan egiteko joera, ezen, hemeretzigarren mendeko sozialismoa mugimendu teorikoki internazionalista izan arren, internazionalismo hori proiektu positibo nazionalarekin bizikidetzan garatu baitzen askotan. Parisko Komunako gertakariek, adibidez, bere egin zuten jakobinoen nazionalismoaren zati handi bat; hainbesteraino, non, Marxek, nazionalismoaren etsai sutsu izanik, La Guerra Civil en Francia («Gerra Zibila Frantzian», 1871) lanean idatzi baitzuen Komunaren asmoa ez zela «nazioaren batasuna suntsitzea, baizik eta, kontrara, nazioa erregimen komunal baten bidez antolatzea eta hura errealitate bihurtzea, batasun hori hezurmamitu nahi zuen Estatuaren boterea suntsituz» [12]. Hori guztia, kontuan izanik Marxentzat eta Rousseaurentzat nazioa herri subiranoaren baliokidea zela, eta ez ezaugarri kultural edo linguistikoen multzo bat. Era berean, «Liebknecht eta Bebel marxista sozialdemokrata alemaniarrek beren aldeko babesaren zati handi bat 1848ko nazionalismo erradikal-demokratikoaren alde egindako deiagatik lortu zuten, zeina, era berean, programa nazionalaren bertsio prusiarraren aurkakoa zen» [13]. Internazionalismoaren eta nazionalismoaren arteko bizikidetza horrek, alabaina, miseriaren gailurra joko zuen mugimendu sozialistaren baitan, aski ezaguna den bezala, sozialdemokraziak Gerra Handiko kredituak onartu zituenean.

1.4. Nazionalismo etnolinguistikoa

1870etik aurrera, zenbait nazio-estatu berri sortu ziren Europan: Bulgaria (1878), Norvegia (1907), Albania (1913), etab. Gainera, ezarritako estatuen artean, nazio-mugimenduak sortu ziren, hala nola David Lloyd Georgek gidatutako Gales Gaztea mugimendua, euskal mugimendu nazionalista (1894an EAJren sorrerarekin), eta juduen arteko mugimendu sionista, Theodor Herzlek abiarazia. «Etnian eta hizkuntzan» oinarritutako komunitatea eskatzen zuten mugimendu nazionalak eratzeko joera horri nazionalismo etnolinguistiko deitu zitzaion. Era berean, politikagintza nazionalista nagusitzen hasi zen. Ordura arte, homogeneotasun etniko edo linguistikoaren ideiak ez zuen zentzu handirik, hizkuntza berean idazten eta irakurtzen zuten gutxiengo baten asmoa zelako, eta ez hitz egiten zutenena. Euskal nekazari txiroenek, euskara historikoki gehien errotu den gizarte-geruza horrek, Euzko Alderdi Jeltzalearekiko (EAJ) irrika txikia agertu zuten, adibidez. Sabino Aranak 1894an sortutako alderdiak «euskal balio tradizionalak» defendatu nahi zituen langile espainiarren «mehatxuzko erasoaldi» baten aurrean, azken horiek ateismoa eta sozialismoa ekarriko baitzuten. Horrelako mugimendu nazionalista gehienekin batera, bereziki hirietako burgesia txikiari lotutako alderdia izan zen EAJ. Horregatik eta beste arrazoi batzuengatik, ez zen sekula bere hitzaldietan aipatzen zuen mundu zahar harekin erabat konektatzera iritsi.

Oro har, bai nazio-estatu finkatuek, bai Estaturik gabeko nazioetako nazionalista ikasiek ere homogeneotasun nazionala bilatzen zuten. Alabaina, homogeneotasun hori existitzen ez zenez, hezkuntza-programa nazional batean gauzatu behar zen beti, eta, etniari dagokionez, deportazioaren, sarraskiaren edo bazterketaren forma hartu zuen. Hobsbawnek argitzen duenez, hasiera batean «izaera etnikoa zuen nazionalismo alemaniarrak aniztasun etnikoa bereganatu zuen. «Alemana» izatea Stamm («tribu» edo «jatorri-talde») bateko kide izatearen funtzio bat zen: suaboak, saxoiak, bavariarrak edo frankoak. 1934aren ondoren, suaboa edo saxoia izatea alemana izatearen bigarren mailako ezaugarri bihurtu zen, ez alderantziz [14]. XIX. mendearen amaieratik aitzina eta gaur egun arte, irizpide etnolinguistiko hori izan da nagusi nazioa definitzeko.

Homogeneotasun hori existitzen ez zenez, hezkuntza-programa nazional batean gauzatu behar zen beti, eta, etniari dagokionez, deportazioaren, sarraskiaren edo bazterketaren forma hartu zuen

Argi eta garbi, irizpide etnolinguistikoak ez zuen nazio bat zer den mugatzeko oinarri sendorik: «uniformetasun etnikoa» ameskeria bat zelako batetik, eta, bestetik, berdintasun linguistikoa postulatu hutsa zelako (hortik datorkio programa izaera). Hala, administrazio-lurralde berean hizkuntza asko elkarrekin bizitzeak nazio-identifikazioko arazoak sortzen zituen. Horren muturreko kasua Papua Ginea Berria zen, zeinean bi milioi eta erdiko biztanleriak 700 hizkuntza baino gehiago hitz egin izan baitituen garai batzuetan. Bestalde, kapitalismoaren orokortzearen ondorioetako bat emigrazio-prozesuak izan ziren, non populazio-oldeek beren «aberrietatik» aldendu behar zuten. Fenomeno horrek, bistakoa denez, nazioaren determinazioa «purutasun etnikotik» edo lurralde-ikuspegitik definitzeko zailtasunak ekarri zituen, eta, erreakzioz, nazioaren ikuskera tautologikoa sortu zen XIX. mendearen amaieran: nazioa, «ez biztanleria-nukleo zehatz bat lekukotzen zen mapa-zati bat balitz bezala, baizik eta beren burua nazionalitate baten partaidetzat zuten gizon-emakumeen taldeei atxikitako kontzeptu gisa, haien bizilekua edozein izanik ere» [15]. Horien artean, juduak, sionistak eta bundistak zeuden eta autonomia kulturala aldarrikatzen zuten. Printzipio hori austromarxistek jaso zuten, hala nola, Otto Bauerrek eta Karl Rennerrek, eta kritika gogorrak egin zizkieten sozialista batzuek, tartean Leninek. Hori dela eta, bere ikuskera hori argitzearren, Rennerrek hau galdetzen zion bere buruari: «Komunitate espiritual eta kultural bateko partaide izateko zein beste irizpide egon daiteke, bertako kide izatearen kontzientziaz aparte?»; eta ondorioztatzen zuen «nortasunaren printzipioak osatu behar dituela arautze oinarriak, eta ez, aitzitik, lurraldearen printzipioak» [16]. Paradoxikoki, hala ere, lurraldearen irizpidea baliagarria izan zen askapen nazionaleko mugimendu batzuentzat, ez lurralde historiko, kultural eta linguistikoki uniforme baten independentzia eskatzen zutenean, baizik eta potentzia inperialak inposatutako lurraldearen independentziaren alde egitean (Aljeria dugu horren adibide).

1.5 Autodeterminazio eskubidea

Ikusi dugun bezala, irizpide nazional objektibo bat finkatzeko saiakera horiek guztiak alferrikakoak ziren, beti baitzeuden salbuespenak. Horrek, nazio bat zer zen esateko definizio propioa ematera bultzatu zituen marxistak –joera nazionalisten ondorioz espiritu internazionalista galdu ez zuten horiek bederen–. El marxismo y la cuestión nacional («Marxismoa eta nazio-auzia», 1913) saiakeran, Stalinek honela definitu zuen nazioaren kontzeptua: «giza komunitate egonkorra, historikoki eratua eta oinarria hizkuntzaren, lurraldearen, bizitza ekonomikoaren eta psikologiaren komunitatean duena eta kultura-komunitate gisa agertzen dena». Alta, «bakarka hartuta, adierazitako ezaugarrietako bat bera ere ez da nahikoa nazioa definitzeko», eta «nahikoa da ezaugarri horietako bat absente egotea, nazioak komunitate izateari utz dakion» [17]. Hala ere, zabalki aitorturiko nazio asko eta asko ez zetozen bat definizio horrekin, eta objektibotasun saiakera orok porrot egin zuen; hala frogatzen du mende bat geroago marxistek oraindik ados jartzeko dituzten ezintasunak. Objektibotasunetik urrun, beraz, kontzeptu lausoak nagusitu ziren berriz ere, hala nola, psikologia edo «nazio-izaera»; eta, lotura ekonomikoaren irizpideari dagokionez, sostengaezina bihurtzen ari zen gero eta nazioartekoagoa zen ekonomia baten testuinguruan. Baina, «nola liteke bestela, historikoki berriak eta aldakorrak diren eta gaur egun ere unibertsalak izatetik oso urrun dauden entitate batzuk iraunkortasun eta unibertsaltasun egituran kokatzeko?» [18].

Nazio bat irizpide objektibo edo «naturaletan» funtsatzeko ahaleginak, nazionalismoak berak uste duen bezala, arazo metodologiko bat dakar; izan ere, ez dago modurik hutsik egin gabe behatzaileari esateko nola bereizi nazio bat a priori beste entitate batzuetatik –natur zientzietan espezie batzuk besteetatik bereizteko dugun ziurtasun berberarekin, adibidez–. «Nazioak behatzea erraza litzateke txoriak behatzea modukoa izango balitz», dio historialari marxistak ironiaz [19]. Horrelako definizio «objektiboekin» bat datozen kasuak gutxi batzuk direnez eta, beraz, definizio horren pean haiek baino ezin direnez naziotzat jo, beti existituko da pisuzko salbuespen zerrenda bat, nazioak diren eta ez diren giza taldeak zein diren zehazten duten arau eraginkor eta objektiboak zalantzan jarriko dituena. Eta logikoa da, baldin eta proiektu nazional bakoitzak nazioaren definizioa bere ezaugarrien eta egokitasunaren arabera formulatzen badu. Frederik Barth antropologoak zioenez, «nazio gisako identitate kolektibo bat definitzen duten elementuak ez dira talde bat eta bestea bereizten dituzten eta bere barnean komunean dituen ezaugarri objektiboen multzoa; aitzitik, taldeak balioesten dituenak bakarrik izango dira» [20]. Elementu horiek ez zuten berez garrantzi identitario eta politikorik; areago, nazionalismoak berak erantsi zizkien balio horiek.

Nolanahi ere, nazioa termino objektiboetan definitu ostean, boltxebikeek irtenbidea eman nahi zioten nazio-auziari, autodeterminazioaren klabeetan hain zuzen. Izan ere, eskubide hori merezi zuten komunitateak definitu behar ziren, «helburu partikularrak lehenesten hasia zen» joera bundistaren aurka [21]. Sozialismo internazionalistak autodeterminazio-eskubidearekin ez zuen bilatzen nazioen eraketa positiboa, proletalgoaren nazioarteko batasuna baizik. Birgogoratuz, autodeterminazio nazionalerako eskubide mazziniarra (zioen nazio bakoitzari, eskubidez, Estatu bat zegokiola) politika burgesaren parte zen XIX. mendearen erdialdetik. Hala, politika nazioen politika gisa finkatu zen testuinguru hartan, ohikoa zen proletario asko politika nazionalistan hezi izana, eta horrek, askotan, eragotzi egiten zuen «klase nagusien eta haien gobernuen aurkako borroka bateratuan zetzan langile-klaseen nazioarteko anaitasuna» [22], Marxek bere Crítica al Programa de Gotha («Gothako Programari Kritika», 1875) testuan aurkeztu bezala. Horretarako, «nazio auziaren soluzio proletarioa» boltxebikeek nahi bezala, hau da, Errusian eta Kaukason bezala –«sozialdemokrata georgiar, armeniar, tatariar eta errusiarrek elkarrekin lan egin zuten erakunde sozialdemokrata bakar batean, hamar urte baino gehiago» [23]– aplikatu ezin zen kasuetan, autordeterminazio-eskubidearen defentsa, alegia, independentzia politikorako eskubidea, boltxebikeen kontzesio taktikoa izan zen, naziotasun arrazoiengatik proletarioen artean izandako liskarrak baretzeko egin behar izan zutena. Bestetik, nazio zapalduak aitortzeko modua ere izan zen.

Sozialismo internazionalistak autodeterminazio-eskubidearekin ez zuen bilatzen nazioen eraketa positiboa, proletalgoaren nazioarteko batasuna baizik

Lehen Mundu Gerraren ondoren, 1918an, sendotu egin zen autodeterminaziorako eskubidea, hain zuzen ere, Woodrow Wilson AEBetako presidenteak bere herrialdeko Kongresuan zera defendatu zuenean: «Nazioari buruzko xedeak errespetatu egin behar dira; egun, herriak beren onespenez baino ezin dira menderatuak eta gobernatuak izan. "Autodeterminazioa" ez da esaldi soil bat; derrigorrezko ekintza-printzipio bat da» [24]. Era berean, ondorengo leninismoaren eta sozialismoaren aldaera gehienek, hala nola maoismoak eta sozialismoaren eraginpeko nazio-­askapen mugimenduek, eskubide hori besterenezintzat hartu zuten. Printzipio hori betiko zigilaturik geratu zen nazioarteko politikan, 1945eko Nazio Batuen Gutunean eta 1966ko Giza Eskubideen Nazioarteko Itunetan.

2. NAZIOA, KAPITALAREN KOMUNITATE

2.1 Nazioa, Estatua, merkataritza eta kapitala

Kapitalismoa historikoki lehenago izan diren ekoizpen-moduetatik bereizten duena zera da, merkantzien ekoizpen orokortua duela helburu, irabazi bat lortzera mugatzen den heinean. Kapitalismoa garatu ahal izateko beharrezko baldintzak, nagusiki, ekoizpen-bitartekoen jabetza pribatua, ekoizpen-gaitasunaren askatasun formala eta merkataritzan jarduteko askatasun eta (batez ere) gaitasuna dira. Ordea, XVII. eta XVIII. mendeetako Europako hirietan baldintza horiek modu mugatuan existitzen ziren, konkretuki manufaktura-ekoizpenean eta hirien arteko merkataritza ez guztiz kapitalistan. Izan ere, Europa feudoetan, printzerrietan, hainbat motatako jurisdikzioetan, tokiko txanponetan eta gizarte feudalaren berezko beste baldintza batzuetan banaturik egoteak zaildu egiten zuen ekoizpen kapitalistaren araberako merkatua sortzea, eta beraz, ekoizpen-modu hori bera orokortzea. Zalantzarik gabe, oztopo horiekin amaitu beharra zegoen, zeren, kapitalaren kontzeptua, bere esentzian, mundu-izaeran funtsatzen bazen ere (edo lurralde-mugarik ezean), kapitalismoa Europako eskualde batzuetan bakarrik garatu zen. Horregatik, oztopo administratibo eta komertzial partikularrak gainditzeko lehenengo prozesuek tokian tokiko itxura hartu behar zuten. Aldi berean, baina, ahalik eta forma zabalena izan behar zuten. Azken finean, beharrezkoa izan zen aurretiko figura batzuekiko fideltasuna desagerraraztea merkantziaren komunitatearekiko leialtasuna lehenesteko. Izan ere, berezitasun oro «interes orokor» baten alde homogeneizatu behar zen, hots, interes nazional bilakatu zen horrek edozein berezitasunen gainetik egon behar zuen. Hala, nazionalismoa kapitalaren programa zen, eta programa horren edukia, nazio-estatuak sortzea.

Hala ere, nazio horien mugen zehaztapenak ezin zuen erabat arbitrarioa izan: gutxieneko irizpide objektibo batzuei men egin behar zien (kulturari, hizkuntzari...). Nazio bat definitzeko bakoitzak aintzat hartzen zituen irizpideak alde batera utzita (eta nazionalistak ez ziren inoiz ados jartzen), ados zeuden komunitate nazionala bera eraiki behar zela. Baina nazioa ez da lurralde jakin batean historikoki egon daitezkeen tradizio eta berezitasun kulturalen baliokide. Nazioa teoria zein praktika politikoan berezitasun horiek guztiak homogeneizatzea da, existitzen den edo eraikitzeke dagoen nazio-estatu burges baten proiektu komunaren baitan, eta nazionalismoa da proiektu hori defendatzen duen pentsamendu-korrontea. Estatu modernoa, ildo beretik, nazio-komunitatea zigortu zein susta zezakeen erakunde politikoa zen –Mazziniren agindua gogoratuz, nazio ororen eskubidea zen hori–. Dachevskyk adierazi zuen bezala: «Salgaien ekoizleak ezingo luke bere izaera pribatu eta independentea baieztatu bere buruaren epaile gisa jardunda, ezta beste subjektu pribatu eta independente baten ustekabeko aitorpenaren bidez ere; aitzitik, ekoizle pribatuekiko existentzia propio eta independentea duen ordezkari baten aitorpen orokorra eskatzen du: Estatuarena, bera baita besterendutako harreman sozial orokorraren erreprodukzioa hezurmamitzen duena» [25].

Horrela, gaur egun ezagutzen ditugun nazio-estatuetara iristen gara. Nazio-estatuaren elezaharra, alde batetik, lurraldean definitutako antolamendu gisa ulertzen da, hura osatzen duen «herritarrengandik» independentea den batasun legislatibo, gubernamental, administratibo eta militarraren bidez artikulatua. Aldi berean, herritar multzo hori subiranotasun kolektiboaren adierazpen politiko eratzaile gisa hartzen da, legeak formalki aitortutako eta babestutako eskubide eta betebehar batzuk dituena. Era berean, Estatuaren Boterea gizartearen gainetik kokatzen da, merkatuko arbitroa balitz moduan: Estatuak zigortzen duen komunitatea da komunitate nazionala, «gizabanako aske eta berdinak, kultura-ezaugarri komun batzuek elkartzen dituztenak». Hala ere, Estatuaren nazio-izaera eta nazionalitate ezberdinak Estatu horren baitan elkarrekin bizitzea bi fenomeno guztiz bateragarri dira: izan ere, batzuetan autonomia onartzen zaie nazionalitateei eta, besteetan, Estatuaren homogeneizazioak berak zapaltzen ditu. Are gehiago, nazionalismo mota orok, fikziozko interes-komunitate bat ezartzean, klase-borrokaren estalki ideologiko eta politiko gisa jokatzen du, hau da, funtzio politiko zuzena betetzen du proletalgoaren menderakuntzan. Benedict Andersonen ustez, nazioak komunitate gisa irudikatzen du bere burua, zeren, bakoitzaren mugen barruan desberdintasuna eta esplotazioa nagusitzen diren arren, nazioa anaitasun sakon eta horizontaltzat hartzen da beti. Horregatik, nazionalismoak esentzialismora jotzen du gehienetan, eta ukatu egiten ditu gizarte-errealitatean gertatzen diren eboluzio, aldaketa eta antagonismoak, bai historian zehar, bai gaur egun ere. Hala ere, Andersonek nazioaz hitz egiten duenean, uste du iruditeria jabetzen dela gizakien kontzientziaz, eta ez alderantziz, hau da, esaten du iruditeria ez dela kontzientziatik sortzen, gizakiek beren eguneroko jardunean ulertzen dutenetik baizik. Azken batean, aipatutako «anaitasunak» azken bi mendeetan hainbeste milioi proletario termino horietan pentsatutako komunitateen alde sakrifikatzea ahalbidetu badu, hori praktika sozialean nazioak komunitate gisa imajinatu ahal izateko baldintzak existitzearen ondorio da, bai eta proletalgoa, neurri bateraino, komunitate horrekin identifikatu izanaren ondorioz.

Nazionalismo mota orok, fikziozko interes-komunitate bat ezartzean, klase-borrokaren estalki ideologiko eta politiko gisa jokatzen du, hau da, funtzio politiko zuzena betetzen du proletalgoaren menderakuntzan

2.2 Nazionalismoaren funtzio politikoa

Okerra izango litzateke, beraz, nazionalismoaren suharra hurrengo arrazoiaren ondorioz gertatu zela ondorioztatzea: ustez ezjakinak, inkontzienteak eta irrazionalak ziren masek beren interesetatik erabat irreal eta haiekiko arrotzak ziren ideiekin liluratuak, engainatuak izan zirela. Hobsbawmen arabera, nazioak «fenomeno dual» gisa ulertu behar dira. Batetik, burgesiaren kapital-metaketaren interesa dute oinarri material eta historiko gisa, hau da, «goitik» eraikiak dira. Baina, beste alde batetik, nazionalismoa analitikoki fenomeno ulertezina izango litzateke guretzat, eta politikoki huts egindako programa burgesiarentzat, baldin eta ez balitu aintzat hartuko (bere erara) pertsona arrunten sinesmen, balio, itxaropen eta beharrak. Nazionalismoak gizakien historiaren eta kulturaren interpretazio propioa eraikitzen du, eta erantzun partikularra ematen die, besteak beste, «nor gara, zergatik gara, nondik gatoz eta norantz goaz» galderei, zinez funtsezko eta beharrezko diren horiei. Kontakizun horiek kultura-ondarearen benetako elementuen gainean eraiki ohi dira (hizkuntza, historia, tradizioak, etab.). Era berean, elementu horiek nazio-­mailan berrinterpretatu eta mitifikatu ohi dira, eta horrek aukera sortzen du giza komunitateen nortasun kolektiboan erreproduzitu eta integratu daitezen, arrakasta handiagoarekin edo txikiagoarekin. Sinbolo, irudi eta ohitura berriak sortzen dira, eta beste batzuk ezabatu. Hobsbawmen hitzetan, hori «tradizioaren asmakuntza» baten mende egongo litzateke. Ideologia nazionalista hain dago errotuta gizartean, ezen, edozein hizkuntza- edo kultura-­adierazpen nazionalitate jakin baten baitan kokatu behar baitugu. Hala ere, eta egiari zor, ez dago inolako premia-­harremanik elementu horien artean: hizkuntzek eta kulturek ez dute nahitaez nazionalitate itxura hartzen; nazio-formak, ordea, hizkuntza eta kultura komuna behar ditu. Beraz, ezin uka daiteke nazionalismoak lehendik zegoen kultura-aberastasuna probesten duela –oso modu selektiboan eta askotan errotik eraldatuz–. Baliteke hildako hizkuntzak berpiztea, Israelen bezala, edo horrelakorik ez lortzea, Irlandan gertatu zen moldez. «Jatorrizko esentziak zaharberritzen» dituzten tradizioak asmatu edo berrasmatu ditzake, partzialki edo guztiz. Beste batzuetan, tradizio eta hizkuntza zaharragoak ezabatzen ditu zuzenean.

Adibideek erakusten dutenez, eraikuntza historiko modernoen aztarnen bila iraganera jotzea, intelektualki alferrikakoa izateaz gain, politikoki ere klase-zapalkuntzaren konplize da. Egia da nazioaren loraldia disgregazio feudalaren aurkako borrokaren motorra izan zela une historiko jakin batean, baina orduantxe baino ezin izan zuten proletarioek taktikoki beren alde erabili. Mundua nazio kapitalistetan finkatu zen momentuan, nazioa ez zen zirrikitu feudalen aurkako oposizio-elementu bat jada, are gutxiago gizarte-harreman kapitalisten arerio; aitzitik, iraultza proletarioaren beraren etsai bihurtu zen, haren edukia internazionala baita. Are gehiago, nazioak, batasun bat eratzen duten zatiak izatetik, batasun internazionalaren menpe egotera igaro dira egun. Kultura-aberastasuna babesteko modu bakarra eraikuntza, independentzia edo defentsa nazionaleko programa positiboa dela pentsarazi nahi digu nazionalismoak, eta, aldiz, nazioaren defentsa kontraesankorra da bere baitan, naziotasuna nazioarteko edukia duen menderatze-logika batean bakarrik baiezta daiteke eta.

Proiektu politiko nazionalista, orduan, besteekiko independentea den nazio-estatu propioa eraikitzeko edo defendatzeko atxikimendu kultural, linguistiko eta tradizionala mugiaraztean datza. Nazionalismoa, bada, klase-zapalkuntzaren ideologia bat da, ez bakarrik klaseen gainetik dagoen komunitate «historiko» bat «naturaltzat» hartzen duelako, baizik eta, baita ere, komunitate horren independentzia politikoa, hau da, interes interklasista, beste guztiaren gainetik jartzen duelako. Horregatik, sozialismoak eta nazionalismoak proiektu politiko berean elkarrekin egon direnean, bigarrena beti gailendu zaio lehenari, nazionalismoak esplotatzaileen eta esplotatuen arteko lankidetzara gonbidatzen duelako, eta, sozialismoak, berriz, zuzenean birrintzen duelako klaseen arteko anaitasun nazional faltsu hori.

Internazionalismoak eta nazionalismoak oposizio bizian dihardute, edo, konkretuago, alde batean nazioarteko botere proletarioaren erregimen baten bidezko emantzipazio unibertsala dago, eta, bestetik, independentzia nazional-estatalaren bilaketa. Esan bezala, sozialismoak kultura-aberastasun partikularra emantzipazio unibertsaleko proiektu batean norabidetzen du, eta nazionalismoak kultura partikularra dominazio unibertsalera subordinatzen du, aberastasuna klase nazional jakin batek bereganatzearen bidez. Nazionalismoak sozialismo internazionalistaren aurka egiten duen oposizio ireki hori gertakari hauetan aurki dezakegu, besteak beste: Versailleseko errepublikanoek Parisko Komunaren aurka jarritako kanoietan, I. Mundu Gerraren kontra agertu zen frakzio sozialistaren aurkako errepresioan, Errusian boltxebismoa «agente prusiar» gisa izendatzen zuen akusazioan edota gaur egun Euskal Herriko Mugimendu Sozialista difamatzen dutenean hari «espainolista» deituta. Klase-borrokaren nazioarteko batasuna deserosoa izango zaio beti nazionalismoari. Iraultzaileak aldatzen dira, baita erreakzionarioak ere, baina nazionalismoaren funtzio kontrairaultzaileak bizirik irauten du.

Sozialismoak kultura-aberastasun partikularra emantzipazio unibertsaleko proiektu batean norabidetzen du, eta nazionalismoak kultura partikularra dominazio unibertsalera subordinatzen du, aberastasuna klase nazional jakin batek bereganatzearen bidez

ERREFERENTZIAK

[1] Wood, E.M. (2018) La prístina cultura del capitalismo. Madril, Traficantes de Sueños. 50-57 or.

[2] Hobsbawm, E. (1997) Naciones y nacionalismo desde 1780. Crítica, Bartzelona. 29 or.

[3] Rousseau, J. (1762) El contrato social. Madril, Espasa Calpe. 49 or.

[4] Ibídem. 62 or.

[5] Fichte, J.G. (1808) Discursos a la nación alemana. Bartzelona, Orbis. 65-98 or.

[6] Mazzini, G. (1830) Los deberes del hombre. Buenos Aires, Claridad. 6 or.

[7] Landor, R. (1871) Entrevista con Karl Marx, líder de La Internacional. New York World. marxists.org helbidetik lortua.

[8] Mazzini, G. (1830) Los deberes del hombre. Buenos Aires, Claridad. 38 or.

[9] Hobsbawn, E. (2021) Sobre el nacionalismo. Crítica, Bartzelona. 62 or.

[10] Ibídem. 84 or.

[11] Ibídem. 69 or.

[12] Marx, K. (1871) La Guerra Civil en Francia. Madril, Fundación Federico Engels. 69 or.

[13] Hobsbawn, E. (2021) Sobre el nacionalismo. Crítica, Bartzelona. 110 or.

[14] Ibídem. 242 or.

[15] Ibídem. 91 or.

[16] Renner, K. (1980) Estado y nación, en AA.VV., La Segunda Internacional y el problema nacional y colonial. México, Cuadernos de Pasado y Presente 73, Mexico, 145-180, 152-160 or.

[17] Stalin, I. (1913) El marxismo y la cuestión nacional. Prosveschenie, Viena. www.marxists.org helbidetik lortua.

[18] Hobsbawm, E. (1997) Naciones y nacionalismo desde 1780. Crítica, Bartzelona. 14 or.

[19] Ibídem. 13 or.

[20] Barth, F. (1978) Los grupos étnicos y sus fronteras. Mexiko D.F. Fondo de cultura económica. 15 or.

[21] Stalin, I. (1913) El marxismo y la cuestión nacional. Prosveschenie, Viena. www.marxists.org helbidetik lortua.

[22] Marx, K. (1875) Crítica al programa de Gotha. www.marxists.org helbidetik lortua

[23] Lenin, V. I. (1978) Obras completas. Madril, Akal. 39-40 or.

[24] Wilson presidentearen hitzak Ameriketako Estatu Batuetako Kongresuaren aurrean, Alemania eta Austriaren arteko bakeari buruzko adierazpenak aztertzen (biltzarraren osoko bilkurara bidalia 1918ko otsailaren 11n). www.gwpda.org helbidetik berreskuratua 2014ko irailaren 5an.

[25] Dachevsky, F. (2021) El capital y la nación desde la crítica de la economía política. Revista Izquierdas. 14 or.

BIBLIOGRAFÍA

Hobsbawm, E. (1997) Naciones y nacionalismo desde 1780. Crítica, Bartzelona.

Hobsbawn, E. (2021) Sobre el nacionalismo. Crítica, Bartzelona.

Dachevsky, F. (2021) El capital y la nación desde la crítica de la economía política. Revista Izquierdas.

Castillo, J. (2022) Deconstrucción de la identidad nacional sionista: las raíces ideológicas de la expulsión de los árabes. Revista de Estudios Internacionales Mediterráneos, Madril.

Wood, E.M. (2018) La prístina cultura del capitalismo. Madril, Traficantes de Sueños.

Marx, K. (1871). La Guerra Civil en Francia. Madril, Fundación Federico Engels.

Marx, K. (1875) Crítica al programa de Gotha.

Stalin, I. (1913) El marxismo y la cuestión nacional. Prosveschenie, Viena. www.marxists.org helbidetik lortua.