Kulturaren adiera nagusietako bat, eta are gehiago Euskal Herrian, kultura nazionalarena da. Kultura da hizkuntza berean eta lurralde baten barruan egiten den guztia: hasi liburu, pelikula eta antzezlanetatik, igaro akademia eta ekoizpen intelektualetik, eta poteoraino. Kulturak batu egiten omen gaitu. Baina zein kabitzen da kultura horretan eta zein ez? Zein dira batasun horren hausturak? Testu honetan «kultura nazional» eta «nazionalismo kultural» kontzeptuei erreparatuko zaie, haien klase-izaerari eta gatazka politikoei, batik bat. Ikuspegi zabal batetik egitea izango da asmoa, Euskal Herriko adibideak aipatuta, hurbilen dugulako, baina gainontzekoentzat ere balio dezakeela uste izanda.

ESKU BAT ZERBAIT SEINALATZEN

Zilegi bekit adibide ezagun batekin hastea. 2022ko azaroan, aurkikuntza arkeologiko baten berri eman zuten Aranzadi Zientzia Elkarteak eta hainbat hedabidek: Nafarroako Irulegi herrixkako indusketetan, K.a. I. mendeko brontzezko esku bat topatu zuten, baskoierazko inskripzioekin, euskararekin lotura duen hizkuntza batean idatzitako orain arteko zaharrena. «Irulegiko Esku» izendatu zuten berehala.

Jakinekoa da hori guztia dagoeneko, erabat ezagun bilakatu baita Irulegiko aurkikuntza; hain ezagun, ezen harritu egingo baikintuzke ezagutzen ez duen euskaldunik topatzeak; hain ezagun, ezen sinbolo nazional bilakatu baita hilabete eskaseko tartean. Gertakizun horrek asko esan diezaguke testu honetan dagokigun gaiari buruz; horregatik ekarri dugu hona. Izan ere –aldi berean Marx eta Rajoy parafraseatuz–, esku bat esku bat da, eta aurkikuntza bat aurkikuntza bat; soilik prozesu jakin batzuen eraginez bilakatzen da sinbolo nazional. Prozesu hori, Irulegiko Eskuaren adibideak erakutsia, sinbolo nazionalen ekoizpen kapitalista izendatu nahi nuke.

Hiru unetan bereizi daiteke prozesu hori. Lehenik, zabalki mediatizatua izan zen Irulegiko aurkikuntza, aurkeztu eta berehala –berehala, kasu honetan, literalki da–, sare sozialetako jarraipenaren eta hedabideen bidez. Hasiera-hasieratik, «lehena», «zaharrena» eta «inoiz ez bezalako» hitzekin lotu zuten aurkikuntza hedabideek; sareetan, #sorioneku traola sortu zuten, eta askotariko iritzilariek «zorioneko hizkuntza, zorioneko herria» eta antzeko mezuak zabaldu zituzten; hurrengo eguneko periodiko guztiek zekarten aurkikuntzaren berri, «duela 2.100 urte “euskaraz” idazten zen», «etorkizuna pentsatzeko iraganeko sinbolo bat» eta antzeko titularrekin; elkarrizketak, erreportaje luzeak, iritzi-zutabeak argitaratu ziren. Irulegiko Eskuaren mitoa sortua zen, ordu gutxi batzuetan. Jarraian, eta bigarrenik, kultur industriaren esku-hartzea etorri zen: bi egun eskasera Berria egunkariak eta Aranzadi Elkarteak kamisetak eta poltsak jarri zituzten salgai Irulegiko Eskuaren irudiarekin, 20 eurotan; hiru egun eskasera Bulego musika taldeak abesti bat argitaratu zuen bere sareetan, bideoklip eta guzti; Irulegiko Eskua marka gisa erregistratu nahi izan zen. Azkenik, astebete eskasera, Irulegiko Eskuaren sinboloa sozialdemokrazia abertzaleak bereganatu zuen: EH Bilduk, Madrileko Kongresuan onartzekoak ziren aurrekontuen testuinguruan, Nafarroako aztarna arkeologikoa ikertzen jarraitzeko diru-partida lortu zuela aldarrikatu zuen, Gobernuaren aurrekontuak onartzea bera eta poliziari eta militarrei zihoakien diru-handitzea zuritzeko, argi-argi.

Sinbolo nazionalen ekoizpen kapitalista izendatu dugun prozesuaren hiru une adierazten ditu adibideak, beraz: mitoaren sorrera, kultur industriaren esku-hartzea eta sozialdemokrazia nazionalistaren artikulazio politikoa. Kultura nazionalaren auziari gagozkionez, abiapuntu horrek gaia marko egokian kokatzea ahalbidetuko digu. Horretarako, batetik, klase-gizarteko auzi oro bezala kultura nazionalarena ere auzi sozial gisa kokatuko dugu, hau da, haren autonomia ukatuz eta klase-edukia esplizitatuz, gizarte kapitalistako prozesu sozial orokorrekin batera aztertuko dugu; eta, bestetik, kultura nazionalaren ulerkera horri dagozkion hiru elementu konstitutibo azalaraziko ditugu: zentzu komun eta mitogintza nazionalista, industria nazionalaren arrazionalitatea eta sozialdemokrazia abertzalea edo klase ertainen politikagintza burgesa.

Hain justu, testu honetan interesatzen zaiguna kultura nazionalaren kontzepzio garaikidea desnaturalizatzea da, eta klase-interesek politikoki artikulatutako proiektu gisa azaltzea.

Testu honetan interesatzen zaiguna kultura nazionalaren kontzepzio garaikidea desnaturalizatzea da, eta klase-interesek politikoki artikulatutako proiektu gisa azaltzea

KULTURAREN ULERKERAK GATAZKAN

Kultura nazionalarena da, dudarik gabe, ideologia dominanteak zehaztutako eguneroko erabileran, kultura kontzeptuari dagokion ulerkera indartsuenetako bat. Alegia: kulturaz ari garenean, gehientsuenetan, hizkuntza jakin bati eta nazio bati dagozkion lurralde eta tradizio banari lotutako praktika sozialen multzo batez ari gara; bereziki, gainera, praktika intelektual eta artistikoez –erreferente ideologikoak, nobelak, musika eta beste–, baina baita, modu zehaztugabeagoan bada ere, hizkuntza eta lurralde bati dagokien talde batek pentsatzeko eta jokatzeko dituen moduez, eta, are, baita taldea talde gisa identifikatzeko moduaz ere. Kultura nazionalaren ulerkera garaikideko oinarri indartsuenetako bat, beraz, aipatu ditugun elementuak biltzen dituen kultura etnikoaren ulerkerak osatzen du.

Etnizitateari lotutako kultura nazionalaren ulerkera horrek, beraz, giza komunitate baten bizimodua eta talde-identifikazio bereizi eta espontaneoa izendatu nahi lituzke. Zentzu horretan, prepolitikoa litzateke: etnizitateak oinarri programatikorik ez duela eta funtzio politiko erabat desberdinak bete ditzan artikulatu daitekeela dio, adibidez, Hobsbawmek, eta zentzu horretan bereizten du nazioaren kontzeptutik [1]. Era berean, komunitatearen izaera gisa, berezko esentzia moduko bat ere eman ohi zaio; Joxe Azurmendik, esaterako, nazioa definitzeko «komunitate naturala» lehenesten du politikoaren aurretik: «Horra zergatik insistitzen dudan, nazioa lehen-lehenik fenomeno naturala dela. (Beste batzuek nahiago izaten dute antropologikoa edo kulturala esan, berdin zait). Ni eta nire erkidego naturala, Estatua eta hiritarra baino lehen, gauza asko gara» [2]. Azurmendiren komunitate naturala kontzeptua etnizitatearenarekin aise pareka daiteke, eta naturalak, zentzu horretan, espontaneoa esan nahi luke: harreman sozial historikoak eta artikulazio politiko kontzientea gorabehera, giza komunitate batek berez duen taldetasunari dagokio, zeina, halaber, nazioaren kontzeptu politikoaren oinarrian egongo bailitzateke.

Kultura nazionala, beraz, haren ulerkera etnikoan, gizatalde batek historian zehar partekatzen duen zera bat litzateke –espiritu edo Volksgeist bat, identitate bat, taldetasun bat–, bizimoduen aldaketa «superfizialagoak» gorabehera eteten ez den tradizio bat, komunitate bat batzen duen hori, besteengandik bereizten duen hein berean. Finean, gizataldeen elementu determinantea etnizitatea dela dio kontzepzio horrek.

Kulturaren ulerkerak gatazkan daude, ordea; ez soilik gatazkan beren artean, ezpada errealitatearekin berarekin. Kulturak gizataldeen bizimodua ulertzeko kategoria analitiko izan nahi badu, kontzepzio etnikoa ez da kontzepzio bakarra. Ikuspegi materialista batetik, esaterako, ondo jakina da ez dagoela giza bizimodua errealitate sozial historikotik bereizterik, eta, beraz, eta lehenik, kulturaren ulerkera etnikoa nazionalismoaren artikulazio politikoarekin estu lotuta dagoela, Arteka honetako bertako «Nazionalismooaren genealogiak» erreportajean argudiatu bezala edo Hobsbawmek dioen bezala: «Arrazoi ugari daude nazionalismoak etnizitatearekin identifikatu nahi izateko; izan ere, hark “nazioa”ri pedigri historikoa eman diezaioke, eta nazioak gehienetan ez du halakorik» [3].

Kulturaren ulerkerak gatazkan daude; ez soilik beren artean, ezpada errealitatearekin berarekin

Geroxeago itzuliko gara nazionalismo kulturalaren gaira, baina lehenago beste geldialdi bat egin nahi nuke. Gizataldeek bizimodu espontaneoak dituztela bistakoa da, existitzen direla komunitatean bizitzeko modu bereiziak, bakoitza bere jokabide eta pentsakerekin, bakoitza bere hizkuntza-ohitura eta iraganeko tradizioen askotariko eraginekin; ordea, bizimodu horiek, taldetasun horiek, ez dira sekula ahistorikoak eta «naturalak». Kontrara, historikoki determinatutako harreman sozialen araberako bizimodu kolektiboak dituzte pertsonek, ez dago haietatik kanpo eratutako komunitaterik. Ikuspegi materialistak ahalbidetzen digu, hain justu, antolaketa sozial horren eta bizimodu kolektiboen arteko harremanak aztertzea, kulturaren auzia desnaturalizatzea eta auzi sozial eta historiko gisa ulertzea, alegia.

Soilik gizarte garaikideen azterketa sozial batek osatu dezake kulturaren ulerkera materialista bat, zehazki ontzat emateak gizataldeen kulturak, haien ulermen- eta jokabide-markoak ezin izan daitezkeela berak Antzinaroan, Erdi Aroan eta gaur egun. Horren froga erakusgarrienetako bat da XVIII. mendean, «kultura» hitza bera nola aldatu zen gizarte burgesaren eraketarekin batera: landareen eta animalien zaintza izatetik, giza arimaren zaintzaren esanahia hartu zuen, zibilizazio baten lanketa intelektualaren produktu izatera iritsi arte, azkenik [4]. Adibideak ez du esanahiaren aldaketa soilik adierazten, baizik eta, batez ere, haren oinarrian dagoen bizimodu aldaketa bat.

Izan ere, gizarte burgesa finkatu arte, nahiz eta ekoizpen-modu aurrekapitalistako talde-bizimodu territorialki isolatuek eta inkomunikatuek posible egiten zituzten nagusiki erlijioak eta etnizitateak eratutako komunitateak, kapitalismoaren garapenak azkar ezabatu zituen komunitate horien existentziarako aukerak. Marx eta Engelsek Alderdi Komunistaren Manifestuan dagoeneko ohartarazi zutenean burgesiak «aldebakartasun eta itsukeria nazionala gero eta ezinezkoagoa bilakatu» duela, eta «literatura lokal eta nazional ugarietatik, munduko literatura bat sortu» dela, horrexetaz ari ziren hain justu: kapitalismoaren izaera hasieratik internazionala izan dela eta bere garapenak, kapital metaketa gero eta eskala handiagoan egitea dakarren heinean, bizimodu partikularren homogeneizazioa dakarrela, modu progresibo batean, eta metaketa horretara azpiratzen dituen komunitate guztiei bizimodu orokor ber bat inposatzen diela: bizimodu kapitalista. Oso-oso gerora salatu zen «globalizazio» eta, are, «amerikanizazio» fenomenoak, funtsean, ez dira hori baino.

Bigarren Mundu Gerratik hona bereziki, gizarte kapitalistaren garapenak masa-kultura zabalak ezartzea ahalbidetzen du, eta, beraz, etnizitateak eta tradizio nazionalek beren pisua izaten jarraitzen badute ere, klaseen araberako bizimoduak inposatzen dizkie gizataldeei. Gramsciren hitzetan esateko, «estandarizazio bat» ari zen gertatzen «pentsatzeko eta jokatzeko moduetan», ez soilik hedapen nazionalekoa, baizik eta, lehenbizikoz, nazioartekoa [5]. Kontsumo-gizarteak eratuko ziren, eta hari estu lotutako kultur industria modernoa garatuko, masa-kultura kapitalista berriaren erreprodukziorako bitartekoak. Eta, batez ere, erdi-mailako klase indartsu bat eratu ahal izango zen, burgesia txiki nazionalek eta goi-mailako langileek osatua, bizimodu berri horren oinarri sozial gisa.

Beraz, gutxienez Gramsciz geroztik, «kultura» «masa-kultura»ren zentzuan erabiliko da: gizarte kapitalistak berak gizataldeei beren posizio sozialaren arabera eta internazionalki inposatuko dien bizimoduaren zentzuan. Mendebaldeko kultura nazional, erregional eta lokal guztiak, beraz, kultura kapitalista orokor baten barruan estandarizatuz joan dira ordutik hona, eta horixe da joera oraindik ere: literatura nazionalek tendentzia internazionalak emango dituzte beren hizkuntzetan, nazio bakoitzeko zinemetan antzeko istorioak ikusiko dira, musika-industriek joera berberak ekarri nahiko dituzte beren eszena nazionaletara. Finean, kultura nazional deitzen ditugunak gero eta nabarmenago bihurtu dira kultura kapitalista orokorraren espresio partikularrak, eta, zehazkiago, klase ertain nazionalen espresioak, lekuan lekuko kultur industria eta bizitza sozial hegemonikoa ordezkatzen duten heinean.

Kultura nazional deitzen ditugunak gero eta nabarmenago bihurtu dira kultura kapitalista orokorraren espresio partikularrak, eta, zehazkiago, klase ertain nazionalen espresioak, lekuan lekuko kultur industria eta bizitza sozial hegemonikoa ordezkatzen duten heinean

Mende berrira sartuta, egun joera are muturrekoagoa da: musika bera, plataforma berak eta liburu berak kontsumitzen ditugu ia, izan nork bere hizkuntzan zein ez, baina gauza berak. Homogeneizazio kapitalistak ez baititu soilik kultura nazionalak berdintzen, ekoizpen artistikoa eta intelektuala eta bizitza osoago baten aukerak ere mugatzen ditu: giza gaitasunen garapen askea bera da deuseztatzen duena, funtsean. Elementu etniko-kultural partikularrek –hizkuntzek barne– oinarri horietan dituzte orain existitzeko aukerak: folklorizatu edo zuzenean suntsitu egingo ditu homogeneizazio kapitalistak, eta, irautekotan, modu merkantilizatuan izango dituzte irauteko aukerak –kirolak, ohitura tradizionalak edo, are, hizkuntzak, kasu–. Eta kapitalismoak areagotu baizik ez du egingo joera hori.

Mende berrira sartuta, egun joera are muturrekoagoa da: musika bera, plataforma berak eta liburu berak kontsumitzen ditugu ia, izan nork bere hizkuntzan zein ez, baina gauza berak. Homogeneizazio kapitalistak ez baititu soilik kultura nazionalak berdintzen, ekoizpen artistikoa eta intelektuala eta bizitza osoago baten aukerak ere mugatzen ditu: giza gaitasunen garapen askea bera da deuseztatzen duena, funtsean. Elementu etniko-kultural partikularrek –hizkuntzek barne– oinarri horietan dituzte orain existitzeko aukerak: folklorizatu edo zuzenean suntsitu egingo ditu homogeneizazio kapitalistak, eta, irautekotan, modu merkantilizatuan izango dituzte irauteko aukerak –kirolak, ohitura tradizionalak edo, are, hizkuntzak, kasu–. Eta kapitalismoak areagotu baizik ez du egingo joera hori.

KLASE ERTAINAK ETA NAZIONALISMO KULTURALA

Kultura nazionalaren auziak beti egiten du topo erdi mailako klaseen auziarekin: nazionalismo erromantiko alemana eta XVIII. mendeko klase ertain antiburgesa, gerraosteko American way of lifea eta suburbioetako erosotasuna, Italiako faxismoa eta klase ertainen krisia, Trantsizio-osteko Espainiaren irudi demokratiko ustela eta langile-aristokraziaren integrazioa. Orain arte esandakoarekin, argi behar luke dagoeneko kultura nazionalaren auzia ere klase-gizartearen dinamika sozialekin batera ulertu beharra dagoela, eta, beraz, historiak temati erakusten dizkigun adibideak ezin daitezkeela kasualitate soiltzat hartu, ezpada dinamika sozial horien beren konstatazio gisa. Dagokiguna klase ertainen eta kultura nazionalaren harremana aztertzea da, hala prozesu horien ulermenean sakontzeko.

Ez zuen alferrik esan Gramscik burgesia txikia zela «“territorialki” nazionala den klase bakarra» [6]. Italiako kasuaz ari zen hura, baina analisi orokorrago baterako balio diezaguke. Izan ere, burgesia handiaren eta klase ertainen blokearen bereizgarri nagusietako bat kapital metaketaren eskala territoriala da. Kapitalismoaren berezko izaera internazionalean eta merkatu globalean, burgesia handiak eta kapital finantzarioak nazioarte-mailan defendatzen badituzte beren klase-interesak, enpresa ertain eta txikiagoek osatutako industria nazionalak –kapital handiaren nazioarteko metaketaren baldintzapean eta harekiko dependentzian, betiere– burgesia txikiaren esku gelditzen dira, eta, beraz, nazio-mailako lurralde-izaera hertsiagoa hartzen dute. Haiekin batera, maila territorial bera hartzen dute langile-klasearen goren kapek ere: administrazio lokal eta nazionaletako langile publikoek, irakasleen zati handi batek eta bestek; kultur industrian lan egiten duten funtzionarioek, zuzendari eta kazetariek eta kultur enpresariek; eta industria ertain-txiki nazionaleko langile –orain arte, bederen– ondo pagatuek. Horiek guztiek osatu ohi dituzte, lekuan lekuko desberdintasunekin, klase ertain nazionalen blokeak.

Muga territorial horiek beren ondorio politiko eta ideologikoak dituzte: alde batetik, estatu-aparatu burgesetarako sarbidea ematen dio klase ertain nazionalaren blokeari eta, bestetik, ekoizpen kultural-ideologikorako botere-kuota batzuk eskuratzen ditu, biak ala biak, orain arte esan bezala, kultura nazional garaikideen ekoizpenerako bitarteko indartsuak. Inmigrazioaren gaia lantzen duen Artekako urriko zenbakian, bide beretik jo zen: «Hegemonia sortzaile eta zentzu komunaren eramaile da klase ertaina. Kultura-sortzaile den klase horrek sistema kapitalistaren kohesio funtzioak betetzen ditu; horregatik, hain justu, nahasten du kultura bere neurrira egindako ekoizpen ideologiko-merkantilarekin, eta kultura nazioarekin, izan ere, klase ertaina da nazioa» [7]. Alegia: klase ertaina bada territorialki nazionala den talde soziala, nazioa klase ertaina bera bada, kultura nazionala bere neurrira eginiko kultura da.

Horrek berriz itzularazten gaitu kulturaren ulerkeren auzira: argudiatu dugun moduan ulertuta, kultura nazionala ez da soilik dantza tradizionalen eta ohitura folklorikoen multzoa; are, ezta hizkuntza batean egiten den ekoizpen artistiko eta intelektuala ere. Kultura nazionala bizimodu bati ere badagokio –kulturaren adiera arruntago batean–, kultura kapitalistaren espresio partikular baita, zeinak sinbolo nazional bereizgarriak, praktika linguistikoak eta tradizioak ere barnebilduko baititu, baina guztiak hegemonia kapitalistaren parte diren klase ertainen ideologia eta jokabideek artikulatuta.

Behin gaia modu horretan kokatuta, errazago hurbilduko gara nazionalismo kulturalera ere, kultura nazionala oinarritzat duen eta haren defentsa egiten duen ideologia politikora. Hain justu, klase ertain nazionalen bizimoduak kultura kapitalistaren espresio partikulartzat ulertzeak eta talde sozial hori bera kultura nazionalen ekoizle eta erreprodukzio-bide gisa kokatzeak azalerazten duena zera da: gizarte kapitalistan, kultur partikularitate nazionalen defentsa ezin daitekeela modu autonomoan eta naturalean ulertu eta, beraz, ezin daitekeela bereizi klase ertainen bizimodutik eta ideologiatik. Horrek ideologia nazionalista eta haren kultura nazionalaren erreprodukzio-proiektua marko kapitalistara mugatzen ditu, doi-doi: merkantilizazio prozesura eta Estatu burgesaren esparrura. Lehenik, partikularitate nazionalen defentsa bera bizimodu kapitalista modernoaren defentsari lotzen dio estuki; nazio bateko herritar izatea ez da soilik izango historia nazionala ezagutzea, bertako hizkuntza jakitea edo dantza tradizionalak ezagutzea; zibismo arau batzuekin lotuko da, herritar izateko modu batekin, zeina klase ertainei baitagokie. Eta, bestetik, aurrekoarekin erabat lotuta, kultura nazionalaren erreprodukzioa eta biziraupena estatu burgesarekin lotuko ditu beti nazionalismoak, bere aldaera guztietan; dela modu parlamentarista edo autonomista batean, instituzio publikoen eta diru-partiden kudeaketa azpimarratuta, dela modu apurtzaile erradikalago batean, nazio-estatu burges independentearen eraikuntzan ipinita indarra.

Gizarte kapitalistan, kultur partikularitate nazionalen defentsa ezin daiteke modu autonomoan eta naturalean ulertu eta, beraz, ezin daiteke bereizi klase ertainen bizimodutik eta ideologiatik

Hain justu, nazionalismo kulturalaren eta kultura nazionalaren auziak klase ertainen bizimoduarekin eta estatu burgesaren markoarekin lotuta, ulertu daiteke nola oin hartzen duen kultura nazionalaren ideia garaikideak klase ertain nazionalen pribilegioetan. Estatu burgesa izan da, haren ongizatezko aldaera historikoan, klase ertain nazionalak bere aparatuetan integratu ahal izan dituena eta bizimodu pribilegiatu bat eskaini ahal izan diena. Horrek integrazioaren auzia dakarkigu, eta, beraz, kanporatze sozialarena ere bai nahitaez. Artekako urriko editorialak zioen: «Nazionalismoa, esaterako, nahiz eta naziotasunaren definizio aurreratuena eskaini, beti datza zehaztean nor ez den bere taldekoa eta nori ez zaizkion onartu behar talde horrek bermatzen dituen eskubideak». Alegia: talde sozial baten integrazio ekonomiko, politiko-juridiko eta kulturalerako prozesuaren ifrentzuan beti dago beste talde batzuen kanporatze prozesua. «Arrazismoaren auzia argigarria da zentzu horretan. Baita nazionalismoarena ere. Biek, modu batera edo bestera, langile klasearen parte handi bat uzten dute kanpoan, eta beti proletarizatuena» [8]. Horrela, kultura nazional garaikideak zehazten dituena klase ertainen bizimodua eta ideologia badira, hortik kanpo gelditzen direnak, hain justu, bizimodu hori eduki ezin dezaketenak dira: funtsean, proletalgoa, gizarte kapitalistaren gehiengo soziala.

Horrexek azalerazten digu kultura nazionalaren izaera kontraesankorra: nahiz eta klase ertainak, bereziki bere espresio nazionalistan, batasun-­elementu gisa erabiltzen duen klase-bereizketak ezaugarritzen duen gizartea estaltzeko ideologia gisa, errealitatean justu kontrako funtzioa da betetzen duena: klase-bazterketarena. Eduki sozialari erreparatuta, klase ertainen pribilegioen erreprodukzio-prozesuaren parte bilakatzen da, eta proletalgoaren kanporatze kulturala haren bazterketa sozialaren parte. Kultura nazionalari, horrela, bere batasuna hausten zaio eta ideologia kapitalistak proiektatutako de factozko marko bilakatzen da, gizarteko gainontzeko esparru guztiak bezala klase-borrokaren gatazka politikoek zeharkatua.

Kultura nazionalaren izaera kontraesankorra: nahiz eta klase ertainak, bereziki bere espresio nazionalistan, batasun-elementu gisa erabiltzen duen klase-bereizketak ezaugarritzen duen gizartea estaltzeko ideologia gisa, errealitatean justu kontrako funtzioa da betetzen duena: klase-bazterketarena

ARESTI BAIONAN

1972an, Baionako Euskal Museoan, Gabriel Arestik eta Oskorri taldeak kantaldia eman zuten. Oskorrik abestu eta Arestik hitzaldi modukoa osatu zuen kanten sarrera eta azalpenetan, publiko euskaldunaren aurrean. Lau urte eskas lehenagotik, euskara batuaren proiektuko bultzatzaile zebilen Aresti, baina orduko hartan «kontuak ematera eta hartzera» zihoazen. Ondo jakina zen bai musikariak eta baita idazlea ere komunistak zirela, garai hartan Euskal Herrian ziharduten langile-mugimendu iraultzaileko espresio zenbaitekin bat egiten zutela, eta hortik ulertzen zutela beren jarduna. Ordurako, posizio horrek berak askoren arbuioa ekarria zien bi-biei. Hala ere, Arestik ausart altxa zuen boza: «klase sozialik gabeko sozietate euskaldun batekin amets egiten dugu», esan zuen, «beste askok, berriz, klase sozialdun sozietate para-euskaldun bat nahi dute». Kanta eta kanta artean, hau ere bai: «euskaldun burjesak eta euskaldun proletarioak jo-muga ber-berak ezin dituzketela konprenitzen dut», argituz berak euskararen biziraupena proletalgoaren emantzipazioarekin lotzen zuela, posible zela euskararen defentsa bat batasun nazionaletik kanpo. Horren ondorioez, ordea, jakitun zen: «nik ere hamaika portaera zikin soportatu behar ukan dut; ene euskalduntasuna dudan jarri dute publikoki (nortzuk eta, Letek eta Txillardegik berak ere)» [9].

Zenbait harritu daitezke Arestiren posizioarekin eta, bereziki, garai hartan jasandako arbuioarekin. Izan ere, gaur egun Aresti gogoratzen –eta irakasten, eta aldarrikatzen– baldin bada, haren euskaltzaletasunetik egiten da, haren berrikuntza formal literarioetan eta euskara batuaren proiektuan soilik oinarrituta. Batasunaren aldezle gisa gogoratzen da, abertzale huts gisa ia; haren posizio sakonki komunista ezabatuta eta erabat despolitizatuta, beraz. Hori izan da hainbat figura komunistaren patua –Alfonso Sastre Espainian, Verlaine eta Courbet Frantzian, Morris Ingalaterran, eta beste asko–: despolitizatu egin behar izan direla kultura nazionaletan integratuak izango badira, ezkutatu egin behar izan dela haien posizio komunista, kultura nazionalaren integrazio eta kanporatze dinamikei jarraituta. Izan ere, komunistek eta proletalgo ez-integratuak izaera bera dute: de facto hausten dute batasun nazionalaren markoa.

Langile-mugimenduak eta, zehazki, mugimendu iraultzaile eta komunistak ekarpen ikaragarriak egin ditu giza historiaren aurrerapenean eta, beraz, baita lekuan lekuko bizitza nazionaletan ere. Posizio komunistatik egindako ekoizpen artistiko eta intelektualak, esaterako, berrikuntza estetikoak ekarri ditu etengabe, literatura eta pentsamendu-­tradizio osoak ekarri ditu nork bere hizkuntzetara; argitalpenak, antzokiak, elkarguneak sortu ditu; bertako eta kanpoko artearen eta pentsamenduaren sozializazioaren eta demokratizazioaren alde lan egin du. Egunerokotasunari lotuago, nazio guztietako proletalgoaren parte-hartze soziala handitu du, jakintza intelektuala eta jardunbide kolektiboak zabaldu ditu. Eta, are, sinbolo kolektibo eta nazionalak eraldatu ditu, tradizio nazionalak berrikusi eta korronte internazionalekin lotuta aurrerantz bultzatu ditu, dibertsitate kulturala defendatu du eta kultur komunitate partikularrei izaera inklusiboago bat eman die. Ekoizpen sozial hori guztia, ordea, ez dute mugimendu iraultzaileek egiten kultura nazionala elikatzeko eta indartzeko –hizkuntza eta lurralde jakin batzuetan eginagatik ideologia dominanteak de facto kultura nazionalaren markoan kokatzen badu ere–, proletalgo internazionalaren askapenagatik baizik, kultura komunista unibertsala sustatzeko.

Langile-mugimenduak eta, zehazki, mugimendu iraultzaile eta komunistak ekarpen ikaragarriak egin ditu giza historiaren aurrerapenean eta, beraz, baita lekuan lekuko bizitza nazionaletan ere

Horregatik, politika komunistak marko nazionalean egiten dituen ekarpenak era berean dira batasun nazionala hautsi eta kultura nazional jakin baten kontra borrokatzeko moduak. Leninek 1913an ematen zion zentzu berbera du auziak: «kontua da marxistek kultura nazionalaren kontsigna, zuzenean ala zeharka, formulatu ote dezaketen ala langile internazionalismoaren kontsigna kontrajarri behar ote dioten, hizkuntza guztietan eta partikularitate lokal eta nazional guztietara egokituta» [10]. Izan ere, politika komunistaren jarduna, lurralde eta hizkuntza berean eginagatik, zuzenean kontrajartzen zaio kultura nazional hegemonikoari, kultura horrek, orain arte argudiatu dugun moduan, klase-izaera jakin bat duelako, hain zuzen ere. Nolabait, gizarte burgesaren funtzionamendu kontraesankorrean, politika komunistaren dimentsio kulturalak ekarpena egiten dio kultura nazional bakoitzari, kultura nazional horren kontrako klase-borroka egiten duen aldi berean. Horregatik sortzen ditu tentsioak eta gatazkak kultura nazional ofizialen barruan, haren oinarri soziala diren klase-pribilegioak eta haren marko politiko-ideologikoa bera zalantzan jartzen dituelako. Eta horregatik kanporatzen dira posizio komunistak komunitate horretatik; berdin gerraosteko komunista estatubatuarrak «aberriaren etsai» hartu zirenean, berdin Arestiri «euskalduntasuna dudan» jarri ziotenean, edo Euskal Herriko eta Herrialde Katalanetako gaur egungo komunistoi «espainolista» hots egiten zaigunean. «Arrotz» gisa hartzearen arrazoiak, komunitatetik egoztekoak, ez dira nazionalak, sakonki politikoak baizik.

Arestik berak, euskal kasuan, eta komunismoaren historia osoak eredu apartekoa ematen digute politika iraultzailearen eta kultura nazionalaren arteko harremanaz sakonki jabetzeko. Ikuspuntu komunistatik, oraindik ere, landu dugun gaiaren erronka nagusia baita nola formulatu partikularitate kulturalen biziraupena posizio ez-nazionalista batetik. Komunismoaren proiektuak, proletalgoaren antolakuntza politikoa eta klase-independentzia esan nahi duen heinean, batasun nazionalaren ideiarekin haustea esan nahi du, nazioarteko eta nazio bakoitzeko burgesiari gerra deklaratzea esparru guztietan, eta hortik pentsatu beharra dauka, beraz, kulturaren auzia ere. Gazte Koordinadora Sozialistak 2022ko abenduan egindako adierazpen batzuetan zioen, «giza kultur ondarearen defentsa egitea, baita hizkuntza gutxituena ere, komunismoaren aldarri historikoetako bat» izan dela, eta «zentzu horretan kokatzen» dutela «euskararen aldeko borroka» ere. Kultur ondarearen biziraupenerako eta garapen askerako bermeak burgesiari eta klase ertainei haren gaineko boterea erauztetik etorriko dira nahitaez, haien eredu merkantil eta baztertzailea gainditu eta, zapalkuntza guztiak –baita nazionala ere– gaindituko dituen gizartera bidean, sozialismo internazionalaren proiektu unibertsalean artikulatzetik. Guk partikularitate etniko-kulturalen biziraupena nahi baitugu, baina askoz-askoz gehiago ere bai: gizateria osoaren emantzipazio osoa eta hark ekoitzitako aberastasun osoaren sozializazioa, sarbide unibertsala eta garapen askea nahi ditugu; langileok historian zehar sortutako aberastasun sozialarena, zientzia eta pentsamenduaren jakintza-ekoizpen osoarena, arte unibertsal guztiarena, eta, horren guztiaren baitan, baita ondare etniko-kultural partikularrena ere.

Kultur ondarearen biziraupenerako eta garapen askerako bermeak burgesiari eta klase ertainei haren gaineko boterea erauztetik etorriko dira nahitaez, haien eredu merkantil eta baztertzailea gainditzetik

ERREFERENTZIAK

[1] Hobsbawm, E. (1992), «Ethnicity and Nationalism in Europe Today», Anthropology Today, VIII (1), 4. or.

[2] Azurmendi, J. (2017), Hizkuntza, nazioa, estatua, Elkar, 46-47 or.

[3] Hobsbawm, E. (1992), «Ethnicity and Nationalism in Europe Today», Anthropology Today, VIII (1), 4. or.

[4] Williams, R. (1958), Culture and Society: Coleridge to Orwell 1780-1950, Londres: Vintage Classics.

[5] Gramsci, A. (2017), «El hombre individuo y el hombre masa», Escritos. Antología, Alianza Editorial, 373-374. or.

[6] Gramsci, A. (2017), «La crisis de las clases medias», Escritos. Antología, Alianza Editorial, 135. or.

[7] «Arrazakeria, proletalgoaren pobretzea», Arteka 32, 2022ko urria, 7. or.

[8] Ibid., 8. or.

[9] Aresti, G. (1986), «Euskal-kideak, Baiona, ‘72», Artikuluak. Hitzaldiak. Gutunak, 108-122. or. Zarautz: Susa.

[10] Lenin, V. I. (1975), «El socialismo y la cuestión nacional», Escritos sobre la literatura y el arte, Ediciones Península, 161. or.