Feminismo liberalaren aurrean, antikapitalismoaren baitako hainbat sektorek «klase-feminismoa» kontzeptua hartu zuten. Urteetan zehar nozio horrek hainbesteko elastikotasuna hartu du, non teoria dualak eta intersekzionalak babestu eta biziberritu dituen, osotasunari erreparatzen dioten teorien eta estrategien kaltetan. Geldialdi edo atzerakada politiko horrek (maiz aldarrikapen defentsiboen bueltan sortzen diren masa-mugimenduekin bat eginda) klarifikazioa ideologikoa eta eztabaida politikoa geldiarazi ditu. Horrela, bidea libre utzi dio ezkerreko erreformismoari eta populismoari, hots, benetako «zentzu komun» hegemonikoei.

«Egia da kritikaren armak ezin duela armen kritika ordeztu, botere materiala botere materialaren bitartez eraitsi behar dela, baina teoria ere botere material bihurtzen da masak bereganatu bezain laster» — Karl Marx

Asko idatzi da sozialismoaren porrot ideologikoari buruz, baina gutxiago sexu/genero berdintasunaren aldeko borrokan porrot hori nola adierazi den. Zehazki, 1960ko hamarkadaren amaieratik aurrera, marxismoak gizarte kapitalistetan emakumeen zapalkuntzari aurre egiteko tresna propiorik ez zeukala zioen topiko teorikoaren eta erakunde komunistak definizioz matxistak zirelako ustearen inguruan mamitu zen. Batere originala ez den lotura horrek, marxismoaren gaitzespen orokortuarekin batera, mimetizatu egin zuen Marxen pentsamendua eta prozesu iraultzaile sozialisten esperientzia emantzipatzailea mugatzeko erabili nahi izan diren erredukzionismo obrerista eta ekonomizista estutik aldentzen zen edozein zapalkuntza mota.

Dena den, Roque Daltonek zioen bezala, «materia gogorra da, materia suntsiezina da». Azken bi hamarkadetako krisi kapitalistek eta kapitalismo arautuaren ilusio keynestarra itzaltzeak eskutik ekarri zuten mundu osoko nekazarien kapa zabalen eta milioika emakumeren proletarizazioa bizkortzea[1], eta justizia sozialaren gaiaren kooptazio eta birnorabidetze ideologikoko prozesuak areagotzea, espezializazio eta segmentazio korporatiboa ardatz dituen nazioarteko erakundeen agendarantz [2]. Alabaina, horrek Marx ezkutu bat berraktibatu zuen. Tradizio sozialista/komunistaren Marxen biziberritze hori krisiak karakterizatzen ahalegindu da (irabazi-tasaren beheranzko joeraren legea balioduna ote zen aritzen ziren eztabaiden bueltan) gai operatiboei dagokienez: plangintza ekonomikoaren aukera teknikoak, ekologikoak, arraza…

1980ko hamarkadako erreakzio neoliberalean –Sobietar Batasunaren desegitearekin, Europako alderdi/sindikatu komunisten etorrera eta Losurdok kontatzen duen mendebaldeko marxismoaren likidazionismo ideologikoa tarteko–, «emakumearen auzia», praktikan, estatuen politika publikoen hedapen utopiko baten besoetan erortzen utzi zen (zerbitzu publikoak, hezkuntza eta kultura erreformak…), zeinak apurka-apurka «aukera berdintasunaren» azken helmugara eraman behar gintuen. 1990eko eta 2000ko hamarkadetan, «pobreziaren feminizazioaren» aurkako borroka autobia pribilegiatua izango zen, bere egiturazko doikuntza planekin eta deslokalizazio industrialarekin, desjabetze eta birmoldaketa proletarioko mekanismo berritzaileak hedatzeko, eta eragin berezia izango zuen Hegoalde Globaleko emakumeengan. Horrek bereziki etxeko langileen edo sexu- eta ugalketa-turismoarekin lotutako emakumeen (alokairu-sabelak) esportazio espezializatuaren forma hartu zuen. Baina zentro inperialistan ere igarri zen: zerbitzu publikoak desegin ziren, bizi-baldintzak garestitu ziren eta azpienplegua orokortu zen (aldi baterako kontratuak, lanaldi partzialekoak…). Edonola ere, nazioarteko lan-indarraren feminizazioak eta kapitalismoan osotasun gisa izandako erreprodukzio krisiek «emakumearen auziaren» garrantzia elikatu zuten, ez bakarrik nazioarteko burgesiaren think tankentzat –horiek instrumentalizatu egiten zuten auzia, nazioarteko proletalgoaren aurkako politika ekonomikoak legitimatzeko edo 1970eko hamarkadatik aurrera sortutako bide politiko-instituzionalen bidez birbideratzeko–; izan ere, era berean, eta hau da interesatzen zaiguna, agerian utzi zuen auzi hori estrategia iraultzaile baten baitan artikulatzeko premia.

Espainiako estatuko masa-fronte feminista baten eraketa garaikideak, azkar esanda, hiru une kritiko izan ditu. Lehenik eta behin, ahots propioz mintzatu ziren talde feministen goraldia izan zen 2011n, M15aren testuinguruan. Bigarren mugarria 2014ko udan iritsi zen, Alderdi Popularraren gobernuari haurdunaldia borondatez eteteko legea erreformatzeko saiakera zapuztu zitzaionean. Garaipena Gallardon ministroaren dimisioarekin irudikatu zen hilabete batzuk geroago, 2014ko irailean, eta «Ez naiz enkargu bat betetzeko gai izan» titularra izan zuen; Estatu osoan kolektibo feminista autonomoen ugaritzea elikatuko zuen, baina erakunde politiko eta sindikaletan «agenda feminista» berraktibatzea ere ekarri zuen. Hirugarren unea 2017an hainbat tokitan hasitako deialdiek osatu zuten, besteak beste Polonian –hemen abortatzeko eskubidearen murrizketagatik ere izan zen–, Argentinan, AEBn eta Europa mendebaldeko zati batean hasitako deialdiek, Espainiako estatuan 2018ko eta 2019ko M8rako greba orokorrerako deialdi bat formalizatzera eraman zutenak –CGTk deituta eta, formalki edo isilbidez, ezker sindikalaren beste indar batzuek lagunduta–.

Faktore domestikoen multzo horrek sexuagatiko/generoagatiko zapalkuntzari dagokionez berrarmatze teoriko, politiko eta ideologiko antikapitalista baten beharra piztu zuen, baina badirudi –beste kontu batzuekin alderatuta– ez aurrera ez atzera dagoela, inspirazio marxistako militantzia antikapitalistaren esku-hartze politikoa oztopatzen eta masa-fronte feministaren joko-zelaian. Artikulu honen helburua beharrezko klarifikazio politikoa zailtzen duten oztopoak aztertzea da, «klase-feminismoa» kontzeptuaren orokortu edo ugaldu izana ardatz hartuta.

Masa-fronte feminista baten gorakadaren aurrean –edo krisien inpaktuen kanalizazio feminista, gorantz doan nazioarteko proletariotza feminizatuago baten aurrean–, antikapitalismo marxista bi aukeren aurrean zegoen: aparatu kritiko bat heda zezakeen mobilizazio horien koordenatu soziopolitikoak kapitalismoaren dinamikaren berotan ulertu ahal izateko, ala bere burua mobilizazio horietan «espontaneoki» agertutako berehalako artikulazio teoriko-politikoan txertatzea. Bidegurutze hori bigarren aukeraren alde eginda konpondu zen, «klaseko feminismoa» kontzeptua aterki teoriko-politiko gisa hartuta, baina horrek, oso moldakorra izanagatik, ageriko mugak zituen.

«KLASE-FEMINISMOAREN» MUGA LAUSOAK

«Klase» formula lurrean nola-halako marka bat marraztera etortzeko asmoz azaldu zen, klasearteko ahizpatasunaren eta berdintasun-desiraren instrumentalizazio inperialista eta merkataritzakoaren aurka. «Klase-sindikalismoa» kontzeptuaren kalko bat da, nahiz eta ez den beti horrela aitortua izan, hau da, langile-klasearen zerbitzura zeudela esan arren, diruz lagundutako agenteak, edota sindikatu horiak edo korporatiboak ziren aldetik, estatu kapitalisten eta bake sozialaren agente gisa jarduten zuten langileen antolakundeen kontrakoa zen. Klase-sindikalismoak borroka ekonomikoaren eta politikoaren arteko harreman estua eta beharrezkoa azpimarratzen zuen, eta bizi-baldintzen aldeko borroka-estrategia iraultzaile baten barruan artikulatzeko beharra nabarmentzen zuen, borroka bera helburutzat hartu gabe. Bestalde, «klase-feminismo» nozioak berdintasuna langile-klaseko emakumeen ikuspegitik lortzea izango luke abiapuntu, hau da, adierazten zuen ez dagoela sexu/generoagatiko zapalkuntzaren adierazpen emantzipatzailerik klaseen arteko konfrontaziotik kanpo (emakumeen bizitzak ere berdin-berdin zeharkatzen baititu), edo, argi eta garbi esanda, «feminismo guztiak klase-­feminismoa direla» edo guztiek «dutela klasea».

Horrela, «klase-feminismoak» abiapuntutzat hartu zuen kapitalismoaren baitan gaindiezina den antagonismoa (klase-borrokan adierazten da), eta «emakume» kondizioan oinarritutako fronte politiko komun bat ezartzea eragotzi nahi zuen (edozein izanda ere bere determinazio edo definizio biopsikosoziala). Eta azpimarratu zuen, halaber, masa-frontearen barruan aldarrikapen jakin batzuk formalki edo azaletik bat etorri arren, batzuek kapitalismoa eraisteko interesa dutela, desberdintasun orokor eta espezifikoen iturri nukleartzat hartzen dutelako, eta soldatapeko lana deuseztatu nahi dutela, eta beraz, klase sozialak desegin eta berdintasunezko gizarte bat eraiki zentzu guztietan… baina badaudela beste batzuk gai horiek guztiak soberan dituztenak, edo ortzi-muga utopiko-abstraktu-zehaztugabe batera baztertzen dituztenak eta eguneroko esku-hartzean arbuiatzen, edo are gehiago, modu irekian baztertzen eta borrokatzen dituztenak forma eta adierazpen teorikoan eta antolakuntzan. Anbibalentzia ageriko horren ondorio erreala da bidea irekita uzten zaiela «oinarria zabaltzeko» edo «indarrak metatzeko» taktika oportunistei, «espontaneoki» adierazten den adostasunaz aparteko beste bektore politikorik ez dutenei.

Kontzeptuaren potentzia zen lubaki esplizitu bat ezartzen zuela, eta horrek transbertsala era klaseartekoa zen ahizpatasun unibertsalaren sorginkeria hausten zuela. Halaber, erreferente intuitibo batetik (langile-mugimendua) «klase-ikuspegia» aktibatzeko balio zuen. Horren potentzialtasuna zera zen, «emakumearen auziaren» ibilbide politikoa berriro lotzeko tradizio sozialistari egon zen bigarren une bat sortu zela, zeina «bigarren olatu» feministan ostrazismora kondenatu baitzuten eta 1980ko hamarkadan lurperatu.

Hala ere, emakumearen auzia tradizio sozialistari lotzeko une hori ez zen iritsi –edo iristear dago–, eta hor egoera larritzen zuena zera zen, «klase» nozioak eskaintzen zuen demarkazio politiko eta ideologiko hori parlamentuko programa erreformistari buruzko kritikan nahikoa anbiguoa zela, eta, beraz, kontraesankorra bere praktika politikoan. Hau da, ez zien konfrontazio kualitatiborik egiten birbanaketan oinarritutako politika korporatiboei, ezta zapalkuntzen eta politika berriak eta zaharrak sustatutako beste politika sektorial batzuen arteko lehiari ere, zeinak ez baitzuten zalantzan jartzen ez normaltasun kapitalista eta ezta indar-korrelazioa ere. Aitzitik, metaketa eta esplotazioa modu eraginkorrean koipeztatzen zituzten, giza baliabideen aprobetxamendu eraginkorrean zeuden distortsioak ezabatzen zituztelako –1970eko hamarkadan Chicagoko Eskolak jada teorizatu zuen arrazakeriak, matxismoak edo homofobiak ekoizpena arbitrarioki nola oztopatzen duten–. Era berean, sexuak/generoak eragindako zapalkuntzaren aurkako borrokaren ikuspegi pluralista sustatu zuen, hau da, «bakoitza berean» espezializatutako kolektibo eta plataformen konfederazio agonikoa. Klase-borrokaren ikuspegitik jarrera bat kontrajarri beharrean –horrek ez du inola ere esan nahi printzipio hutsengatik erreforma edo aldaketa formalak ukatu behar direnik–, «klase-feminismoari» lotzen zitzaion aktibismoaren zatirik handienaren praktika politikoa salaketa moralean, preskripzio etikoetan, lege-erreformetan eta aurrekontuko partida gehiago lortzean oinarritzen zen, M8aren deialdi bakoitza antolatzen zuten espazio unitario ez-mistoetan zentzu komun feministan adierazten zen terminoei jarraikiz.

FEMINISMOAREN ETXE HANDI ESTUA

Agian, 2000. urtearen bueltan, ez ziren nahikoak kapitalismoaren dinamikaren baitako masa feministen mobilizazioen koordenatu soziopolitikoak ulertzeko aukera emango zuen aparatu kritiko propio bat hedatzeko baldintzak; izan ere, une horretan ezker antikapitalistak Nestor Kohanek «post metafisika»[3] deitu zuenak utzitakoari. Espainiako Estatuan, 2010eko hamarkadan eta baita M15eko mugimenduaren inguruan ere, «feminismoa» «sexuagatiko/generoagatiko berdintasunaren aldeko borrokaren» sinonimo gisa tronuratu zela. Marxismoa eta tradizio sozialista eremu akademikotik eta gizarte-mugimenduen aktibismotik ezabatzeak libre utzi zion bidea eremu hori klase-borrokatik kanpora kokatutako sexu/genero desberdintasunari lotutako prestakuntza politiko, teoriko eta antolakuntzazkoari, ex novo sortua balitz bezala.

Beraz, aldez aurreko hausnarketa, aurrerapen eta analisi iraultzaileak ezagutu gabe, erabat naturala zen, ez bakarrik korronte politiko feministan sartzea, baizik ahots legitimo bat gehiago izatea bertan, hori bai, oso oinarrizko «klase» perimetroa markatuta. Alabaina, jarrera positibo horrek ukapen bat ere bazekarren berekin: Heidi Hartmannen «marxismoa sexuari itsua» delako kritika feminista automatikoki onartzea, eta, horrekin batera, marxismoa kanpotik osatu behar zelako ustea. Ukapen horrek, bere barneko aniztasuna gorabehera, feminismoa korronte ideologiko eta politiko gisa kohesionatzen zuen, eta marxismoari erreaktibo zitzaizkion hainbat argudio hartzen zituen (hain marxianoak ez diren Marxen bertsio ezberdinetatik zati solteekin desitxuratuak, edo are okerragoa, batzuetan hura zuzenean manipulatzen zutenak); argudio horiek elkarren artean desberdinak bezain zorroztasun falta handikoak ziren. Jarrera teoriko horrekin batera, «tik» antikomunista irekiak edo ezkutuagoak ere bazeuden.[4]

Ikuspegi «feministak» «klase-ikuspegiaren» gainean lortutako garaipen ideologikoaren gailurra zera da, hamabost urte geroago anatema dela antikapitalismoaren lerroetan emakumearen auziari dagokionez tradizio sozialistaren genealogia eta feminismoarena kualitatiboki diferentzial gisa identifikatzea eta seinalatzea [5] (etiketekin edo etiketarik gabe), baita beren burua ikuspegi sozialista batean kokatzen dutenen artean ere. Aitortu gabeko porrot horren sakontasunaren adibide argia da neomaskulinismoarekin, ultraeskuinarekin eta «rojipardismoarekin» parekatzen direla emakumearen auzian ikuspegi sozialistaren eta feministaren arteko tentsio politiko historikoa eta garaikidea ez direla adiskidetzeko modukoak, ezta terminologiara mugatzekoak ere, iradokitzera ausartzen diren horiei. Ez dela «teorizisten edo intelektualisten bizioa» jakitea eta seinalatzea sexu/genero zapalkuntzari buruzko eztabaidak (komunisten termino kategorial marxianoei eta antolakuntza- eta interbentzio-terminoei dagokienez) ezin direla «kategoria» feministen bidez adierazi. Ausardia hori bultzatzen duena, tropa erreakzionarioak ez bezala, tradizio marxistak eta sozialistak garatu behar duen gaitasun erradikalaren hedapen garaikiderako desira bat da, klase-kontzientzia handitzeko eta iraultzarako indarrak metatzeko gaitasuna duen estrategia antikapitalista batean aurrera egiteko balioko duena, eta ez deus ex machina baten zain dagoena eguneroko miseriara egokitzeko eta bertan ahalduntzeko.

Itxitura ideologiko hori da aparatu kritiko propio hori garatzeko oztopoetako bat. «Klase-feminismoa» kontzeptuak, bere garaian, feminismo liberalari galga jartzeko balio izan bazuen ere, korronte feministaren mugetan mekanikoki egokitu zenez, ez zen garatu edo sakondu feminismoaren ildo nagusiek korronte politiko gisa, bere itxurazko aniztasun osoan, ahalbidetzen zutena edo barneratu zezaketena baino haratago. Eta horrela, «itsutasuna» eta Marx funtsean ekonomialari bat izan zelako topikoa ontzat emanda, aktibismo antikapitalista behin-behinekoz «klase» kontzeptu lauso horren atzean gordeta, erreferenteak eta babes politiko eta teorikoko puntuak bilatu zituen gertuen zuen horretan, «bigarren olatu feministan», eta haren txingar teorikoen gainean sostengatu zen uneko mobilizazio zikloa (ekintza kolektiboa zalantzan jartzen zuen aldetik, «hirugarren olatuak» ez zuen balio, Andrea d’Atrik azaldu zuenez Judith Butlerri egiten dion kritikan).

«Klase» kategoriarekin definitzen bazen ere, aktibismo feminista horrek ez zuen lehentasunezkotzat eta premiazkotzat jo bidaia hori kategoria marxianoak ondo menderatuta eta ezagututa egitea –lana, balioa, lan-indarra, klase-kontzientzia, klase-borroka, erreprodukzio soziala–. Hala ere, dinosauroaren mikroipuinean bezala, kategoria horiek hortxe zeuden, «haien zain», beren erara, bigarren olatuko ehunka liburu eta panfletotan. Eta horrela, aktibismo feminista «sozialista» edo «marxista» garaikidearen gehiengoarentzat, Marx-era, marxismora eta «emakumearen auzira» hurbiltze substantiboa ez da Marx-etik edo ikuspegi materialista historiko eta dialektiko batetik egin; feminismo autonomoaren, erradikalaren eta, batez ere, korronte feminista sozialista/marxistaren iragazki politiko, ideologiko eta antolakuntza mailakoaren bidez gertatu da, eta koktelera eklektiko eta aldakor bezain politikoki antzua izan du ondorio.

Izan ere, mendebaldeko feminismoaren ibilbidea 1970eko hamarkadaz geroztik (pluraltasuna pluraltasun), nonbait bere existentzia propioaren beharra justifikatzen zuen adostasun espontaneo bat hedatu bazuen, hori «Marxez haratago», «Marxen aurka» edo «Marx gorabehera» jardutearen nozioan izan zen. Praktikan, haratago joate horrek kategoria marxianoetatik zuzenean berdintasunaren auzira hurbiltzeko ahaleginak oztopatzen zituen. Horren ordez, fast food marxismo bat eskaini zen, intelektualki toxikoa bezain deformatua[6]. Nahiz eta beti gogorarazten dugun –eta ez dugun ahaztu behar– mendebaldeko erakunde «komunisten» ildoan ere lan bikaina egin zutela, eta beren erara bide likidazionista berean sakondu zutela, kontuan hartu behar da, halaber, marxismoaren eta sexuagatiko/generoagatiko desberdintasunen emantzipazioaren arteko «dibortzio» edo «gaizki irtendako ezkontza» ospetsua nondik datorren, hau da, oro har, horren jatorria sexuaren/generoaren araberako emantzipazioaren aldeko borrokan borroka antikapitalista praktika politikoaren gune estrategiko gisa hartzeko borondate ahula, sendotasunik gabea edo zuzenean kontrakoa zuten lekuetan dagoela (hau da, lehenbizi feministak ziren, eta gero antikapitalistak, komunistak, sozialistak…).

NORK UKA DEZAKE VALENTINA TERESHKOVAREN LORPENA?

Feminismoaren baitan tresnak bilatzearekin batera, «feminista» kontzeptuak barnebiltzen duena zapalkuntzaren aurkako borrokaren etxe komun plural moduan blindatu da. Paraleloan, «sozialista» kontzeptuaren sendotasun herdoilduak –memoria historikoa degradatu ahala, militantzia despolitizatu eta desteorizatu egiten da–nahasketek eta adabaki eklektikoek ordezkatu dute –kanpotik marxismoa osatuz, esan dugunez–, eta horietan nahastu egiten dira figura indibidualak, erreforma eta prozesu iraultzaileak eta tradizio sozialistaren antolakuntza-formulak… Hori bai, betiere, selekzio horiek asimilagarriak badira feminismoaren ildo nagusietarako, eta leinuan parte hartzea legitimatzen badute: espazio ez-mistoak, ahalduntzea eta hedatzen diren testuinguru iraultzailetik isolatutako politika erreformistak (abortatzeko edo dibortziatzeko eskubideak izaera, oinarri eta eragin bera izango balu bezala gizarte egitura kapitalistan edo sozialismorako trantsizioan). Maniobra bitxi horrek, zeintzuen bidez tradizio sozialista emakume gutxi batzuen lanetara murriztu zen eta zeinetan emakume horiek indibidualizatzen eta goratzen diren beren militantzia sozialista eta komunista osotik isolatuta –ez dira soilik emakumearen auzira mutilatzen eta mugatzen–, normalean pentsakizun bera dakarte: egin zituzten balentria feminista horiek indibidualak izan zirela, beren alderdiko militantzia eta kamaradak eduki arren lortutakoak, eta ez haiei esker.[7]

Bere leinua tradizio sozialistan bilatu ordez feminismo sozialista/marxistan bilatzeko joera deigarrienetako bat, kontzienteki edo inkontzienteki egina, alde batetik Engelsen Familiaren, jabego pribatuaren eta Estatuaren jatorria eta, bestetik, Lise Vogelen teoria unitarioaren proposamena goraipatzean datza. Lehenak Frigga Haugek «bi ekoizpen mota, bizitzaren ekoizpena eta bizitza-bitartekoena» izendatzen duen horretan sostengatzen da, eta Vogelek aldiz, nabarmen kritikatzen eta seinalatzen du proposamen hori bere teoria unitarioan.[8]

Disoziazio teoriko-politiko horrek gaur egungo sostengu puntuak ere aurkitu ditu XX. mendearen bigarren erdiko literatura feministakoak baino sofistikatuagoak eta akademikoki errentagarriagoak edo errespetagarriagoak diren proposamenetan, adibidez, Haugek aipatutako feminista marxisten nazioarteko topaketen oinarrizko tesietan Erreprodukzio Sozialaren Teoriaren anbiguotasun teorikoan, «% 99ren aldeko feminismoaren» aldeko apustu politikoan eta masa-frontean feminismo liberalaren aurkako borroka ideologikora mugatzean[9]. Hala ere, feminismo korporatiboaren aurkako borroka ideologikoan gehiegizko enfasia jarri da –zalantzarik gabe jorratu beharrekoa bada ere–, eta horrek ezkerreko erreformismoaren[10] eta populismoaren aurkako borroka ideologikorako bidea saihestu du, zeinak militantziako guneetan eta masa-tribuna ideologikoetan askoz ere presentzia handiagoa duten feminismo liberalak eta hark defendatzen duen ahizpatasun lizunak baino, ontzat ematen badugu, behintzat, Espainiako estatuko aktibismo feministaren zatirik handiena antikapitalista dela.

Zapalkuntza kapitalista patriarkala, patriarkal kapitalista –osotasun kapitalista konkretu eta kontraesankorraren ikuspegiari kontrajarria– ulertzen duen dualismo teorikoaren berragertzeak, «klase-feminismoaren» formulazio lausoei ez ezik, osotasunaren teoria hori hedatzeko hautagai gisa aurkezten diren apustu teorikoei ere eragiten die. Eta, era berean, badu bere zehaztapen operatiboa izaera korporatiboko lege eta erreformen joko-zelai politiko burgesean, non radfem, erreformista eta queer aktibismoaren arteko ika-mikak izaten diren, dauden nazioarteko proletarioen segmentu espezifikoen bizi-baldintzak hobetzeko aukeraz eztabaidatzen dutenean kapitalismoaren dinamikatik deslotuta, edo harekin harreman abstraktu eta deklaratibo hutsarekin, eta nahikoa dutenean «kapitalistei interesatzen ote zaie» galdera, nola?, zergatik? edota edozein baldintzatan? galdegin gabe.

Feminismo sozialista/marxista emakumearen auzian «klase-feminista» edo antikapitalismorako ekintzarako enbor genealogiko pribilegiatua bihurtu den heinean, are zailagoak dira klase independente eta iraultzailearen estrategia taxutzeko beharrezkoak diren zereginak. Klarifikazio hori gabe, ezinbestean, masa-frontean esku-hartzearen ortzi-muga politikoa erreforma partzialen inguruko erresistentzia hutsera mugatzen da, eta azkenean, «izendatzaile komun minimoarekin» bat etortzen amaitzen du, tresna politikoak fetitxizatzen dituzte (adibidez, espazio ez-mistoak edota grebak) eta erreforma partzialak (kuotak, lan-kontrataziorako enpresa hobariak, zerbitzu publikoen hedapena, oinarrizko errentak...) bere horretan helburu bihurtzen dituzte ustezko indar-metaketa antzu baten momentum eterno batean, hain zuzen ere, hasiera-­hasieratik eten dutelako apustu horien eta klase komun eta bateratu bat lortzeko estrategia sozialistaren arteko harreman zehatza.[11]

FEMINISMO MARXISTA/SOZIALISTAK DUALISMOAREKIN DUEN ZORRA

Teoria dualen eta feminismo marxista/sozialistaren antzekotasuna ez da nolabaiteko atribuzio bat, tradizio feministaren baitako adostasun tesi bat baizik. Amorós eta De Miguelen teoria feministaren genealogiak, baita Nancy Holstrom eta Irish M. Young-enak ere, bat datoz feminismo sozialista-marxistaren lehen urratsak bi sistemen teorien –patriarkatua eta kapitalismoa– babesean eman zirela. Haren garapen teorikoa feminismo liberalaren aurkakoa den heinean, eta «teoria marxista tradizionalak emakumeen zapalkuntzaren oinarriak, egitura, dinamika eta xehetasunak ulertzeko dituen gabeziak» esatean feminismo erradikalarekin bat datorren heinean, korronte feminista sozialista/marxista marxismoaren ustezko erredukzionismo ekonomizista edo obreristatik ihes egin nahi horretan kokatzen da. Arrazoi hori bera hartzen du oinarri, bestalde, «klase-feminismoak» bere eguneroko erabileran. Beraz, hel diezaiogun horri.[12]

«Feminismo erradikalaren eta marxismoaren onena» konbinatzeko ahaleginari «feminismo sozialista» deitu zioten, eta garai hartako erreferentetzat jotzen da Juliet Mitchellen Woman 's State (1971) testua[13]. 1970eko hamarkadan, haren ikerketak familia-batasunean, gizarte kapitalista garaikideetako haurren zainketan eta etxeko lanetan zentratu ziren; Juliet Mitchell, Margaret Benston eta Peggy Mortonenak –etxeko lanen eta lan-indarraren erreprodukzioaren arteko erlazioa mahaigaineratu zuten– eta Mariarosa Dalla Costarenak izan ziren ekarpen gehienak. 1980ko hamarkadaren erdialdera arte, Barretten ikuspegi estrukturalista (Women 's Oppression Today, 1980) nagusitu zen. Ikuspegi horrek «ideologia patriarkal» baten existentzia defendatu zuen, sistema ekonomikoarekiko (kapitalista) «autonomia erlatibo» bat lukeena. Althusserren ekarpenekin determinismo ekonomikoa determinismo diskurtsiboak ordezkatu zuen, eta generoari buruzko ikerketa kulturalak eta beste formula postmarxista batzuk ekarri zituen; azken horiek eragina izan zuten feminismo autonomoan eta masa-fronteko beste adierazpen ezkertiar batzuetan. 1980ko eta 1990eko hamarkadetan, feminismo sozialista/marxistan gertatzen ari ziren eztabaidak urritu egin ziren arlo akademikoan, eta indarra generoaren inguruko ikerketa kulturalek hartu zuten. Eremu politikoan, berriz, «identitatearen inguruko forma lokal eta partikularistak» nagusitu ziren.[14] 1980ko hamarkadaren hasieran hautsi egin zen akademikoen eta militantziaren arteko lotura, eta, horrek, New Left Review aldizkarian «etxeko lanen» inguruko eztabaida bizietan parte hartu zuten erreferente nagusiak hainbat norabide teorikotan eta politikotan sakabanatzea ekarri zuen.[15]Susan Fergusonek emakumeen zapalkuntza ulertzeko bi joera nagusi identifikatu zituen feminismo sozialistaren baitan: batetik, kapitalak irabaziak lortzeko bidean emakumearen zapalkuntza ezinbesteko baldintza funtzional gisa azaldu zutenak leudeke; bestetik, gizonek talde sexual eta ekonomiko gisa nagusitzeko duten joera sozio-biologikoaren arabera azaldu zutenak (une horretako sistema ekonomikoak hibridatutako edo zeharkatutako joera). Hasieran, klaseari dagozkion azterketak eta klase-borroka emakumearen emantzipaziorako funtsezkotzat jotzen baziren ere, feminismo sozialistaren baitako eztabaida berriro itzuli zen teoria dualaren edo bi sistemen eremura: «marxismoa, asko jota, bigarren mailako kontsiderazioa izango da, eta, kasurik txarrenean, garrantzirik gabeko zerbait», dio Fergusonek. Dena dela, analisi marxistak feminismo sozialistaren baitan bete behar zuen tokiaren inguruko eztabaida izan zen etxeko lanen inguruko eztabaiden epilogoa; zehatzago esanda, mugimendu feminista beltzak (Combahee River Collective antolakundea) zalantzan jarri zuen ordainsaririk gabeko etxeko lanak izan behar duen emakumeen zapalkuntzaren kategoria unibertsala, eta, horrek auzitan jarri zuen feminismo sozialistaren ikuspegiaren mamia (Ferguson, 2020:107). Holmstromen arabera (2011), kolektibo feminista beltzek arrazaren afera mahaigaineratu izanak bi aukera handiren artean aukeratzera behartu zuen feminismo sozialista/ marxista: osotasun kapitalista kontuan hartzera edo «sistemak» biderkatzera.

Susan Fergusonek emakumeen zapalkuntza ulertzeko bi joera nagusi identifikatu zituen feminismo sozialistaren baitan: batetik, kapitalak irabaziak lortzeko bidean emakumearen zapalkuntza ezinbesteko baldintza funtzional gisa azaldu zutenak leudeke; bestetik, gizonek talde sexual eta ekonomiko gisa nagusitzeko duten joera sozio-biologikoaren arabera azaldu zutenak (une horretako sistema ekonomikoak hibridatutako edo zeharkatutako joera). Hasieran, klaseari dagozkion azterketak eta klase-borroka emakumearen emantzipaziorako funtsezkotzat jotzen baziren ere, feminismo sozialistaren baitako eztabaida berriro itzuli zen teoria dualaren edo bi sistemen eremura: «marxismoa, asko jota, bigarren mailako kontsiderazioa izango da, eta, kasurik txarrenean, garrantzirik gabeko zerbait», dio Fergusonek. Dena dela, analisi marxistak feminismo sozialistaren baitan bete behar zuen tokiaren inguruko eztabaida izan zen etxeko lanen inguruko eztabaiden epilogoa; zehatzago esanda, mugimendu feminista beltzak (Combahee River Collective antolakundea) zalantzan jarri zuen ordainsaririk gabeko etxeko lanak izan behar duen emakumeen zapalkuntzaren kategoria unibertsala, eta, horrek auzitan jarri zuen feminismo sozialistaren ikuspegiaren mamia (Ferguson, 2020:107). Holmstromen arabera (2011), kolektibo feminista beltzek arrazaren afera mahaigaineratu izanak bi aukera handiren artean aukeratzera behartu zuen feminismo sozialista/ marxista: osotasun kapitalista kontuan hartzera edo «sistemak» biderkatzera.

Lehenengo, teoria inklusibora edo osotasun kapitalista kontuan hartzen duenera itzultzea esan nahiko zuen, berak dioen bezala, marxismoak arrakasta txikia izango baitzuen ustezko erredukzio ekonomizistan edo berdintasunaren auzia politikoki gutxiestera jotzen duela interpretatzen bazen. Bigarrena, askoz ere moldagarriagoa zen mota guztietako agenda politiko oportunistetarako; klase-­zapalkuntzari (kapitalismoa) eta zapalkuntza maskulinoari (patriarkatua) zapalkuntza-sistema berri bat gehitzea izango zen (arraza). Aukera horrek berekin zekarren, era berean, zapalkuntza-sistema bat zehazki zer den definitzea, eta zenbat dauden, zein diren nahiz nola dauden lotuta elkarren artean argitzea; horrek, aldi berean, gizarte-zientzietako pluralismo komunerantz eta «irismen ertaineko» azalpen-teorietarantz hurbiltzea esan nahi zuen (marxismoaren moduko errealitate osoa barne hartzen duten marko teorikoen kaltetan).

Lehenengo, teoria inklusibora edo osotasun kapitalista kontuan hartzen duenera itzultzea esan nahiko zuen, berak dioen bezala, marxismoak arrakasta txikia izango baitzuen ustezko erredukzio ekonomizistan edo berdintasunaren auzia politikoki gutxiestera jotzen duela interpretatzen bazen. Bigarrena, askoz ere moldagarriagoa zen mota guztietako agenda politiko oportunistetarako; klase-­zapalkuntzari (kapitalismoa) eta zapalkuntza maskulinoari (patriarkatua) zapalkuntza-sistema berri bat gehitzea izango zen (arraza). Aukera horrek berekin zekarren, era berean, zapalkuntza-sistema bat zehazki zer den definitzea, eta zenbat dauden, zein diren nahiz nola dauden lotuta elkarren artean argitzea; horrek, aldi berean, gizarte-zientzietako pluralismo komunerantz eta «irismen ertaineko» azalpen-teorietarantz hurbiltzea esan nahi zuen (marxismoaren moduko errealitate osoa barne hartzen duten marko teorikoen kaltetan).

Hautatu behar horretan, funtsezko gaiez (zenbat sistema dauden, nola erlazionatzen diren, mailakatu ote daitezkeen) era anbiguo batean mintzo ziren lanak ugaritu ziren, beren azalpenetan maila teorikoa saihesten zutenak eta analisi deskriptiboetan zentratzen zirenak, maiz zapalkuntza-esperientzietan jarriz fokua. Batzuek «kapitalismo patriarkalaz» edo sistema baten edo biren teoriaz hitz egitea erabaki zuten, baina, Holmstromek dioen bezala, gakoa zen «produkzio-moduak ez zuela sexu-genero harremanek baino prebalentzia handiagorik emakumeen subordinazioaren berri emateko», eta puntu horretan hasi zen zabaltzen planteamendu marxistarekin paraleloan doazen kategorien erabilera: «erreprodukzio-harreman» gisako terminoak txertatu ziren eztabaidan. Azken batean, feminismo sozialista kontzeptuak erreferentzia egingo zion «kapitalismoaren kritika marxista onartu zuten, baina emakumeen zapalkuntza klase-zapalkuntzara mugatu zitekeen ideiari –hala interpretatu baitzuten kritika marxista– uko egin zioten feministek egindako analisiei». Haien esanetan, emakumeen egungo posizioa sistema ekonomikoaren –kapitalismoa– zein patriarkatua deitu zioten sexu-genero sistemaren ondorio zela azaltzen digu Holmstromek.

FAKTOREEN ORDENAK PRODUKTUA ALDATZEN DU

Ikus dezakegunez, «klase-feminismoa» lubak­i-nozio bihurtu zen, berarekin baitaramatza teorikoki eta politikoki, lehenik, hegemonia feministaren errai ideologikoetatik (izan abizenekin edo gabe), eta, gero, edo paraleloan, ekonomia politikoaren kritikaren, Marxen eta tradizio sozialistaren tripetatik jantzi nahi izateak sortutako oztopoak. Alabaina, faktoreen ordenak aldatu egiten du produktua. Egiari zor, teoria dualek ez zioten, ezta ahaleginik bihurrena eginda ere, behar bezalako azalpenik eman «zapalkuntza patriarkalaren» eta dinamika kapitalistaren arteko harremanari. Ez gara ari zapalkuntzaren jatorri premodernoaren inguruko azalpen batez, baizik eta klase-borrokaren baitako erlazio kontraesankorrez, haren efektu nahiz indarguneez eta identifikatutako ardatz kapitalista/patriarkala teilakatzen dituen kapitalismoaren borroka-estrategiaz. Eta ez da izango saiatu ez zirelako.

Arazoa, beharbada, bigarren olatuan sortutako feminista sozialista/marxistek –gaur egun gertatzen ari den bezala– Marx aztertu gabe marxismoa «osatzeko» hartu zuten misioan datza, eta hori AEBetako masa-mugimendu feministak planteatzen zuen kategoriaren apriorismotik abiatuta egitean, hots, emakumea kategoria gisa hartzean. Eta, lehia politikoen ibilbide historikoan kontzeptu horrek halabeharrez zenbait deklinabide onartu bazituen ere, apriorismoa izan da beti, eta hala izaten jarraitzen du. Aipatutako deklinabide horien bidez, izendapena plural bilakatu zuten (emakumeak) eta atributu-katalogo zabal bat gehitu zitzaizkion (klasea, sexu-orientazioa, identitate sexuala, arrazializazio- eta migrazio-prozesuak, prozesu kolonialak, nazionalak...), denak plano analitiko berean kokatuta. Adjektiboen segida horrek azkenean deskribapen-gaitasun hutsa bakarrik zin egiten zuen arren, apriorismoa da… ez zena orduan konpondu, eta itxura denez, orain ere ez.

Feminismo sozialista/marxistak ziurtzat jo zuen nazioarteko langile-klaseko emakumeen zapalkuntza, lehenik eta behin, emakume-izaerak azaltzen zuela, eta ez kapitalismoak produkzio-modu gisa duen dinamikak. Beste era batera esanda, ez zuen fenomenoaren azaleko itxuratik harago sakondu, eta horrek ezinezko bihurtu zuen proletalgoaren segmentu jakin batzuek jasaten duten zapalkuntza zehatz batean eragiten duten harremanak eta bitartekaritzak ulertzea, ukatu gabe emakumeek leku esanguratsua dutela proletalgoaren segmentu horietan. Hainbat arrazoi direla medio, esentzializaziorako eta arrazoiketa zirkularrerako joera gailendu zen, eta fenomeno partikularren deskribapenetan jarri zen fokua, horiek osotasunarekin duten harremanari entzungor eginda. Hori dela eta, ezinezko bihurtu zen egungo sistema gainditzeko helburua izango duen estrategia bat artikulatzea. Honako hauek dira aipatu ditudan arrazoi horiek: lehenengoa, azaleko analisia egitea, lana eta lan-indarraren gisako kategoriak azken ondorioetaraino landu beharrean –Lebowitzek dioenez–; gero, ez du deskribapenaz harago sakontzen miseria zein biolentzia adierazle gehiago daudela langile-klaseko emakumeengan nazioarteko proletalgoko beste talde batzuengan baino, eta azken arrazoia da horrek subjektibitate espezifikoak eraikitzen dituela –­gauza jakina inondik ere, begi-bistakoa dena intersekzionalitatera jo gabe ere–. Neurri batean, horixe izan zen bigarren olatuko feminismo sozialista/marxistaren ildoa galdu zen bidegurutze bihurria: batetik, ordaindu eta merkantilizatu gabeko «etxeko lanari» buruzko eztabaida, eta bestetik, familiak, lanaldi osoko etxekoandreek eta lanaren banaketa sexualak osatutako hirukoa.

Nolabait ere, azaleratu egin zen Erreprodukzio Sozialaren Teoriaren promesak egun bizi duen geldialdi teorikoa, osotasuna aipatzen duen arren, bere burua erreprodukzio sozialaren kontzeptura mugatzen duenez, «feminismo marxistak erabiltzen duen bezala, eta horrek fokua generoak eta genero-zapalkuntzak kapitalismoan duten rolean jartzeko aukera ematen digu». Hori familia heteropatriarkalaren lan-indarraren erreprodukzio fisikoaren aspektuetan sakontzen duenean adierazten da. Nahiz eta teoria horretako erreferente nagusiek erreprodukzio sozialaren ulerkera zabalago bati erreferentzia egin edo beste agente batzuk gehitzen dizkion ekuazio horri, ez da zalantzan jartzen familiaren zentralitatea gizakien ekoizpenerako funtsezko elementu gisa, haren ustezko abantaila ekonomikoa eta «egonkortasun» direla medio –eta hori ez da arrazoitzen, nahiz eta zalantzan jar daitekeen migrazio-fluxuen bidez.[16]

DUALISMOAREN (EDO INTERSEKZIONALISMOAREN) AZTARNA GARAIKIDEA

Etxeko lanen inguruko polemikaz harago, teoria dualek joera handia zuten batere homogeneoak ez ziren «etxeko lanaren» iruditeriak unibertsalizatzeko (AEBetako klase ertainarenak edo Europako hegoaldeko gerraosteari lotu dakizkiokeenak), nahiz eta lanaldi osoko etxekoandrearen irudia atzerakada soziologiko betean egon, kondizio femeninoaren eta lanaren banaketa sexualaren aniztasuna eta malgutasun historiko, sozial eta klasista gorabehera. Teoria dualen gakoa emakumeek ugalketa biologikoarekin, hazkuntzarekin eta zainketarekin zerikusia duten lan ez-merkantiletan duten gehiegizko presentzian datza, kausa eta ondorio gisa, eta lehen esan bezala, horrek bide ematen dio arrazoibide zirkular bati: gizonarekiko duten dependentzia ekonomikoak posizio horietan kokatzen ditu emakumeak, eta, aldi berean, posizio horiek gizonaren dependentzia ekonomikoa indartzen dute.

Logikoa da, beraz, analisi horrekin bat datorren estrategia politiko nagusia erreformak exijitzea izatea, bai garai hartan, baita gaur egun ere. Erreforma horiek pertsona askoren eta langile-klaseko zenbait geruzaren eguneroko bizitzako hobekuntza puntualetan eragin handia izan badezakete ere, ekoizpen-­prozesutik kanpo jarduten dute, eta ez diote heltzen familiaren, Estatuaren, migrazio-prozesuen eta ekoizpen-harreman sozial kapitalisten alderdi politiko-sozialari, ezta haren izaera gatazkatsuari ere (klase-borroka). Estrategia iraultzaileari subordinatuta ez dauden borroka ekonomikoekin gertatzen den bezalaxe, borroka erreproduktibo partzial horretatik ere ezin dira lortu kapitalismoaren funtzionamendua eta lan-indarraren hornidura kapitalista ukitu ere egiten ez duten hobekuntza mugatuak baino; horiek, asko jota, estratu sozial jakin batzuentzat izango dira. Bestela esanda, ezin zitekeen Selma Jamesek eta Dalla Costak proposatutako «subertsio komunitarioaren» desiratik urrunago egon.

Teoria dualek «emakumeentzako» espazio politiko bereizi bat sortzea onesten dute, eta estrategia sozialistatik ihes egitea bultzatzen dute antolakuntza-mailan eta maila politiko-ideologikoan, beste «sistemari» «dagozkiolako». «Patriarkatua» «kapitalista» den horren maila berean jartzeko saiakeraren gehiegizko enfasiak, zer eta boluntarismo deklaratibo hutsagatik, langile-klasearen segmentuen botere estrategiko diferentziala ordezkatzeko asmoa ekarri du! Meikisins Wooden hitzetan, ez da, inondik ere, «harreman sozialen eta boterearen sakoneko analisia»[17].

Agian, matrize dualistatik sortutako kapitalismo patriarkalaren aurkako berrogeita hamar urteko teoriak eta praktikak nahikoak izango dira gu berrarmatzeko, modu argian eta anbiguotasunik gabe, tradizio sozialista/komunistaren arma historikoez kritikoki jabetuta, zorroztasun intelektual eta politiko handienarekin, baina «injerto eklektikoaren doktrina» duala edo intersekzionala gaindituta.

APARATU KRITIKO EMANTZIPATZAILEA BERRERAIKITZEA

Lehen esan dugunez, feminismoa aterki terminologiko gisa blindatzearen atzean eztabaida teoriko zein politiko bat ezkutatzen da, eta «klase-feminismoa» kontzeptuak ez du zentzu teoriko unibokorik bokazio antikapitalista orokor batetik harago. Horrek esan nahi du, funtsean, ez direla gauza bera tradizio sozialista eta feminismo sozialista/marxista, ezta «klase-feminismoa» eta «feminismo sozialista/marxista» ere,–honek ere jarrera kontraesankorrak ditu bere baitan– ; «erreprodukzio sozialaren teoria» ere ezin dugu aurrekoen baliokidetzat jo, ezta azken hori «teoria unitarioaren» sinonimo gisa ere, literatura militante jakin bat horiek trukagarri edo sinonimo egiten tematu arren. Ez da gauza bera abiapuntua harreman sozial kapitalisten azterketa izatea, edo, kontrara, korronte politiko-ideologiko feministaren apriorismo politikoak. Faktoreen ordenak irismen analitikoa eta emaitza bera aldatzen ditu.

Tradizio sozialista eta teoria unitarioa, edo, azken finean emakumeen azpiratze-mekanismoen azterketa Marxen kategorietatik dator. Argi dago haren ibilbidea ez dela zuzena izan, eta, hein batean, haren bizindarra hainbat eztabaidatan antzematen da; teoria dualekin duen tentsioa da «feminismo sozialista/marxistarekin» zuzenean duen tirabira-puntua.

Azkar esanda, «erreprodukzio sozialak» teoria unitarioan eta kategoria marxianoetan kapitalismoa ekoizpen-modu gisa birformulatzeak inplikatzen dituen prozesu guztietara garamatza, hau da, ekoizpen kapitalistako harreman sozialen segidara (formaren eta edukiaren aldetik); teoria dualak –literatura zaharkituan oinarrituta egon ala ez–, aldiz, esfera produktiboa eta inproduktiboa bereizten dituen eta «erreprodukzio soziala» familia-esparruan lan-indarraren erreprodukzio eta berrosatze fisikora (egunerokoa, belaunaldi artekoa eta belaunaldi barnekoa) mugatzen duen ikuspegi erredukzionistara garamatza.

Aitzitik, abiapuntu moduan kategoria marxianoak hartzeak apriorismoa eta emakume-langileak erreprodukziorako –ondorengoak izatea eta merkatutik kanpoko zaintza-lanak– elementu soil gisa hartzen dituen ikuskera esentzialista gorakorra gainditzeaz gain, irteera ematen die intersekzionalitateen kalezuloei, eta, hori egitean, modu esanguratsuan lotzen ditu zapalkuntza matxistaren eta sexismoaren aurkako borroka eta nazioarteko langile guztien borroka emantzipatzaileak. Oinarria ematen dio klase-estrategia internazionalista bati, bere jardunean ez diona ihes egiten proletalgoa pitzatzen duten haustura guzti-guztiei aurre egiteari.

Hizpide dugun abiapuntuak hainbat aukera ematen dizkigu, besteak beste, hipotesiak aurreratzekoa, agertokiak aurreikustekoa, salaketa moralean esku-hartzeko bide-orri politiko ofentsibo eta gainditzaileak diseinatzekoa, pultsio punitibista «espontaneoari» eustekoa, edo, kontrara, Estatuaren boterea handitzeari bide ematekoa, «bizitzaren aldeko» zerbitzu publikoak galdeginez, eta hala, kapitalismoa betikotuz. Azken batean, sozialdemokraziaren praktikatik oso ezberdina izango den praktika politiko bat posible egiten du, eta indarrak metatzeko aukera berri bat zabaltzen du, militantziaren eskakizun pedagogikoetan eta prestakuntza politikoan ahalegin handiagoa egiten duena, baina, bereziki, norabait aurrera zoazela jakiteak ematen duen energiaz beteta dagoena.

ERREFERENTZIAK

1 Lanaren Nazioarteko Erakundearen datuen arabera, 2019an, eskuragarri dagoen azken datua, lanean zeuden soldatapekoen % 55 emakumeak ziren, eta ehuneko horrek joera gorakorra du 1991n serie estatistikoa hasi zenetik.

2 Prozesu horren analisirako, Latinoamerikako feminismo autonomoaren perspektibatik, ikus Falquet, Jules Mujeres, feminismo y desarroll: oun análisis crítico de las políticas de las instituciones internacionales. Desacatos: Revista de Ciencias Sociales, 11. zk., 2003, 13-35 or.

3 Postmodernismoaz, postestrukturalismoaz, postmarxismoaz… Nestor Kohanek Nuestro Marxen honela zioen: «Metafisika horiek guztiek batera “Ez dago subjekturik!” oihukatzen dute. Zerekin ordezkatzen dute? Bada, aniztasunen edo «agenteen» sorta batekin, egituratzen dituen zentzu bateraturik edo klase-kontzientziatik ez dutenak, ezta borroka-esperientzietatik abiatutako nortasun kolektiborik ere» (2013:35).

4 Anekdota oso esanguratsua: 2014an, martxoaren 8an Madrilen egindako manifestazioan, PCEren lokal zahar bat okupatu zen, Marx Madera izenekoa (La Hoguera izena jarri zioten). Eskarmentudun militante feminista batek esprai beltz batez horma batean zegoen igitaia eta mailuaren irudia tapatu zituen. Esbastika bat estaltzen duenak bezala.

5 Ibilbide diferentzial horien azaleko errepaso historikoa egiteko, oso gomendagarriak dira Frencia, C. eta Gaido, D.-ren lanak: (2016) El marxismo y la liberación de las mujeres trabajadoras: de la Internacional de Mujeres Socialistas a la Revolución Rusa eta (2018) Feminismo y movimiento de mujeres socialistas en la Revolución Rusa. Ariadna Ediciones. Santiago de Chile.

6 Adibide askoren artean, Silvia Federicik marxismoarekin dituen diatribek espazio propioa irabazi dute desitxuraketen eta bat-bateko jarrera aldaketen adibide garaikide gisa. Laburpen gomendagarria: Aiestaran, I (2018) Karl Marx y 'El capital' frente a las soflamas sin valor de Silvia Federici. Rebelion.org-en.

7 Adibidez, Clara Zetkinen edo Kollontairen XIX. mendeko feminismoaren aurkako idazkiak berreskuratzea anakronikotzat jotzen da, eta, aldi berean, antolakuntzako edo eztabaida ez-mistoko formulak –koordenatu historikoak edo politikoak testuinguruan kokatu gabe– antolakuntza ez-mistoaren (hain berezkoa feminismo erradikalean) fetitxismoaren autoritate-argumentu gisa erabiltzen dira. Esate baterako, Zetkinen saialdiaz –kale egindakoa– hitz egiten dute, hau da, Leninen laguntzarekin alderdirik gabeko emakumeen nazioarteko kongresu interklasista bat sortzeko ahaleginaz aritzen dira, baina ahaztu egiten zaie boltxebikeen iraultzaren garaipenaren testuinguruan egin zuela esatea! Tradizio sozialistatik feminismoak etxe komunerako subsumitzeko duen joera horren adierazpen oso esplizitu bat honako hau da, adibidez: «Azkenik, “feminista” kategoria, kategoria historiko guztiak bezala, ezin da figura horiek uste zutenaren arabera aplikatu, errealitatearekin eta ematen diogun definizioarekin alderatuta baizik. Oso kontraesankorra litzateke metodo marxistarekin, eta are, bat etorriko litzateke idealismoarekin eta postmodernitatearekin, norbaitek bere burua feminista edo komunista izendatze hutsagatik (edo beste bat halakotzat izendatzen badu) katalogazio hori baliozkotzat jotzea. Gure irakurketaren arabera, Kollontaik emakumeen zapalkuntzari, erreprodukzio-lanei eta haien sozializazioari, Alderdi Boltxebikearen barruan batzar ez-mistoak sustatzeari, edo SESBren lehen garaia gidatu zuten politika publikoei eta familia kodeari buruz idatzitako idazkiak erraz onartuko lituzke 60ko hamarkadatik aurrera sortutako feminismoak. Kollontaik bere burua Europako mugimendu sufragistaren aurka kokatzen zuen». Jubany de Solà, L & Verd, G. (2021) L’infeliç matrimoni entre marxisme i interseccionalitat a Catarsi Magazine, 2021/07/14. Etxeko lanak sozializatzearen alde dauden guztiak zeregin horri benetan aurre egiteko beharrezkoa den prozesu iraultzailearen alde egongo lirateke, ala nahikoa lukete zerbitzu publiko on batzuekin? Ez ote da idealista «feministatzat» jotzea «errealitatea» eta hari «ematen diogun definizioa» kontuan hartzea, eta, era berean, errealitate horren eta definizio horien garapen historikoa ukatzea, presentismoaren eta definizio boluntarista baten oinpera makurtuta?

8 Benítez, I (2020) Engels: del reformisme de la II internacional a les polítiques de reproducció social soviètiques. Notes sobre l’origen de la família, la propietat privada i l’Estat. Engels.cat.

9 Hala dio Viewpoint Magazinen argitaratutako «Feminismoa % 99ren alde» manifestuak: «Egin dezagun bat martxoaren 8an geldialdia egiteko, lantokiak eta ikasketak utzi manifestatzeko. Balia dezagun nazioarteko ekintza jardunaldi honen aukera, feminismo korporatiboarekin amaitzeko eta % 99arentzat feminismoa eraikitzeko, oinarriko feminismoa, antikapitalista, emakume langileekiko, haien familiekiko eta haien aliatuekiko elkartasunean». «Beyond Lean-In: For a Feminism of the 99 % and a Militant International Strike on March 8» Viewpoint Magazine, 2017ko otsailaren 3a. Artikuluaren sinatzaileak: Angela Davis, Barbara Ransby, Cinzia Arruzza, Keeanga-Yamahtta Taylor, Linda Martín Alcoff, Nancy Fraser, Rasmea Yousef Odeh eta Tithi Bhattacharya.

10 Nolabait ere, gure testuinguruan, Alderdi Popularrarekin (edo ultraeskuinarekin) obsesionatuta dauden hauteskunde kanpaina zaratatsuak gogorarazten ditu, diskretuak, atseginak eta besoa luzatzen diotenak PSOEri, haren konplizitatearen edo balizko aliantza baten bila.

11 Logikoa da, beraz, feminismoari aplikatutako «klase» kontzeptuaren asmo apurtzailea azkenean mugatzea edo identifikatzea borroka sindikalaren adierazpen hutsera edo klase-posizioaren esleipenetara eta mekanizismoaren –kontzientzia politikoa norberak ekoizpen bitartekoekiko posiziotik ernetzen da– eta boluntarismoaren –«klasea prozesu bat da», askoz gehiago garatu gabe– arteko diskurtso eta klase kontzientzia baskulatzailearekin duen harremanera. Funsgabetasun horien ondorio hipotetiko batzuk, adibidez, honako hauek lirateke: «emakumeen sindikatuak» proiektatzea, zapalkuntza edo injustizia baten bizi-esperimentazioaren (sexuagatik/generoagatik edo beste zerbaitengatik) eta klase-kontzientziaz jabetzearen arteko lotura zuzena ezartzea, edo «klasearen» kontzeptua soilik edo gehienbat emakumeek osatutako langileen-borrokak ikusaraztera eta emakumeen langile-mugimendua birgaitzera mugatzea. Ez da harritzekoa, beraz, «% 99aren aldeko feminismoa» kontzeptua ez hartzea bereziki problematikotzat eta esparru teorikoaren eta Erreprodukzio Sozialaren Teoriako intelektual militanteen proposamen politikoaren arteko koherentzia minimizatzea, edo nazioarteko langile-klaseko emakumeen gorputzen gorputz-, sexu- eta ugalketa-merkantilizazioaren aurrerapenaren aurrean, zailtasunik gabe integratzea subjektu liberalaren eta adostasunaren nozio bat –hau da, tradizio sozialistako subjektu emantzipatzailearekiko antagonikoa–, adibide batzuk emate aldera.

12 Amorós, C & De Miguel, A (eds) (2010) Teoria feminista: Ilustraziotik globalizaziora. Minerva edizioak; Holstrom, Nancy (ed) (2011) The Socialist Feminist Project. A contemporary reader in theory and politics; Young, I. (1997). Socialist feminism and the Limits of the Dual system theory. Hennessy, R. i Ingraham, C. (ed.) Materialist feminism. Routledge. London.

13 Vogelek kritikoki berrikusi du bere ekarpena. Mitchelen arabera, lau egitura bereizi daude, eta elkartzen ditugunean emakumeen egoeraren «osotasun konplexua» osatuko lukete: ekoizpena, erreprodukzioa, sozializazioa eta sexualitatea, eta ohar estrategiko eta programatikoen bidez osatzen du. Vogelen ustez, Mitchellek ez du lau egitura horien azterketa eta eraldaketa historikoki sostengatzen, ekoizpen soziala emakumeengandik kanpoko esperientzia gisa aurkezten du, eta, oro har, ateak irekitzen dizkio ahistorizismoari eta funtzionalismoari. Hala ere, Vogelek aitortu egiten dio feminismo erradikalaren aurkako oinarria jartzen saiatu izanaren meritua, eta legitimatu egiten du fenomeno ekonomikoari garrantzi berezia aitortzen dion ikuspegi hori, zeinak ez duen esan nahi egoera jakin batzuetan emakumeen egoeraren beste alderdi batzuek garrantzirik ez dutenik eta funtsezko paperik betetzen ez dutenik. Vogel, L. (2013) [1983]. Marxism and the oppression of women. Toward a Unitary Theory. Haymarket Books. Chicago.12 Amorós, C & De Miguel, A (eds) (2010) Teoria feminista: Ilustraziotik globalizaziora. Minerva edizioak; Holstrom, Nancy (ed) (2011) The Socialist Feminist Project. A contemporary reader in theory and politics; Young, I. (1997). Socialist feminism and the Limits of the Dual system theory. Hennessy, R. i Ingraham, C. (ed.) Materialist feminism. Routledge. London.

14 Holmstrom, Nancy (20112002) The Socialist Feminist Project. A contemporary reader in theory and politics. Delhi: Aakar Books.

15 Ferguson, Sue (1999) Building on the strengths of the socialist feminist tradition. New Politics, Winter 1999, Volume 7, Number 2.

16 Arruzza, C. & Bhattacharya,T. (2020:40-41) Social Reproduction Theory. Foundations of a Marxist Feminism. VIII. urtea, 16. zk., 2020ko martxoa, 37-69 or. 2020ko abuztua.

17 «Sozialismo iraultzaileak, tradizionalki, langileria eta bere borroka gizarte-eraldaketaren eta sozialismoaren eraikuntzaren bihotzean jarri ditu, ez fede-ekintza huts gisa, baizik eta harreman sozialen eta boterearen azterketa sakonean oinarritutako ondorio gisa. Lehenik eta behin, ondorio hori printzipio historikoan/materialistan oinarritzen da, zeinak argitzen duen ekoizpen-harremanek osatzen dutela bizitza sozialaren erdigunea, eta haren izaera zapaltzailea azpiratze sozial eta politikoaren erro gisa definitzen du. Potentzian klase-iraultzaile bakarra langile-klasea dela dioen formulazioa ez da abstrakzio metafisiko bat, printzipio material horien garapena baizik». Meiksins Wood, E. (2013: 66-67) Klaserik gabeko politika? Ryr argitalpenak.