“Arbola ez da suntsiketatik bizirik iraun zuen itxaropen ikurra, triskantzaren gordailuzaina baizik. Normala da, hortakoz, harexi gurtza ta aurresku dabiltzan astaputzek naziek berek baino zientoka bizitoki gehiago suntsitu izana eraikitako azpiegituraz-azpiegitura, artean bonbardaketa batek hil litzakeenak baino konta ezin langile gehiago sakrifikatuz.”

BARBALOT (LARDASKA)

Euskal folklorerik ez da existitzen berez. Edo euskal folklorerik ez da kultur prozesu hegemonikoetatik at, ez da bere horretan; kontrolean, eraldaketan eta batez ere inkorporatuta eta besterenduta da.  Lehenengo eta behin, folklorea folkloristak (folklorean aditua, folklorea aztergai duena etab.) sortzen du analisirako objektu moduan, arte, literatura eta bizi eredu herrikoien katalogazio bezala: material folklorikoaren bilketa eta sailkapen metodoa, motzean, objektibazio metodoa, da bere ekintza fundazionala eta ehorzketaren lekuko. Ekintza fundazionala, diot, folklorearen substantziak (Euskal Herrian, adibidez, nekazal herri xehea), bizirik denean, ez duelako (oro har) bere ikusgarritasunerako mekanismo egiazkorik ez auto hautemate folklorikorik, eta, ehorzketaren lekuko, bere ikustaraztearen premia substantzia horren heriotza hurbilak edo egiazko heriotzak pizten duelako zeremonia liturgiko gisa. Folklorearen subjektua ez da folklorikoa, beraz, folklorista baizik. Folkloreak, erudizio esparru gisa, bi munduren arteko talkan edo mundu batetik besterako jauzian hartzen du bere zentzua, estratu sozial jakin batzuetan nolabait bizirik den iraganeko elementu xelebre eta pintoreskoaren ikerketa bezala, kultura modernoarekin bat egiten ez duten munduaren gaineko ikuskera eta bizimoduen azken zantzuen behaketan. Bestalde, nolabaiteko prozedura erritual baten bitartez, folklorearen elementu arkaikoen aldizkako eta berariazko suspertzearen bitartez, funtzio politiko konektibo zehatz bat bete dezake folkloreak, adibidez, Gernikako haretxari edo preso ohi bati aurreskua dantzatuz. Praktika bezala, honelako erritualen bidez hartzen du gaurkotasuna, folkloreaz beraz gaindiko helburuen bitartekari legez, edozein dela ere helburua.

Lazkao Txiki zaharrari irakurtzen diodanean “nola eiten dezute horrelako duda / danok ikusten degu euskera galdu da” edo Xalbador zaharrari “noizpait hilobi huntan norbait badabila / zure izaitearen errestoen bila”, desagerpen bidean den klase sozial baten azken ordezkariak ikusten ditut. Biek diote hilak direla dagoeneko, batak euskara eta besteak ama Euskal Herria; biek diote zerbait zabalagoa dela desagertzen ari dena eta ama Euskal Herria edo euskara zurrunbilo modernoak irentsiko dituela, edo are, irentsi dituela jadanik. Beraiek bizirik daudela baina anekdota hutsa dela hori.  (Eta normala ere bada bizimodu baten desagerpenari lotzea Euskal Herriaren eta euskararen desagerpena, ze, sasoi haietan, eta lehenago, gauza bat baitzen euskaltzale [adib., hizkuntzalari vascofilo bat] izatea eta beste bat euskaldun [baserriko ekonomiari eta alfabetizazio maila baxu bati lotua], Koldo Izagirrek kontatzen duenean bezala Txilardegik kontatzen zuela 50. hamarkadan bestekaldera joaten zela Euskaltzaindiako bileretara eta Orixe, bai, Orixe, lehen idazle euskaldun [euskaltzale?] profesionala, erdalkeriaren gaitzak jotakoa zela erabat, erdaraz mintzo euskaltzainen artean. Hortik, besteak beste, gaurdainoko intelektualekiko euskal mesfidantza folklorikoa etab.) “Euskal Kultura”ren (ohiko zentzuan euskal folklorea eta tradizioa etab.) problematikaren deskodetzeko, gurea prozesu orokorrago baten tipo partikular bat dela ulertzea kostatzen zaigu: nekazalgoaren desagerpena klase sozial bezala, edo, positiboki formulatua, produkzio modu kapitalistaren nagusitasun ia totala formazio sozialak determinatzerakoan. Bi estaturen mende dagoen herria garela eta kulturalki azpiratuak izan garela eta abarrak ezin dira serioski interpretatu analisirako klase-klabe orokorragorik gabean: berezitasunak aparte ez gara hain bereziak, finean, parkatu esatea.

Eta ez dezala inork pentsa gutxiespenaren basan iraulka gozatzen naizenik, hau euskal folklorearen aurkako testu hater bat-edo denik, ezta hurrik eman ere. Kontrara, Kubako Gerrak Euskal Herri xehearen iruditerian nola eragin zuen ulertzeko Txirrita zaharraren bertso-sortak gomendatzen ditut, edo, nik zer dakit, Lasarte zaharraren prosa irakurri behar dela aldarrikatzen dut euskaraz nobela bat idatzi baino lehen (literatura unibertsaleko mugarriak ahaztu gabe), eta izen haueri deneri atzean “zaharra” eransten diet nire kultura parentala osatzen dutela iruditzen zaidalako. Baina, nekazalgoaren desagerpenarekin batera esan liteke euskal folklorea aldizkako suspertze partidista horietan eta erudizio folklorikoan soilik bizi dela, ez baitago, jada, “herri xehe folkloriko” esan dakiokeen ezer, kultura kapitalistaren engranajetan txertaturiko langile masa desantolatu bat baizik, eta honen mundu ikuskeraren berri emateko egokiagoa baita “kultura proletario espontaneoa”ren kontzeptua edo “langile masa kultura”rena edo, nahi bada, “folklore proletarioa”.

Baina, asko maite duenak asko sufritzen omen eta aitortu behar dut, esaterako, Durangoko “Euskal Jaiak” iragartzeko ateratzen dituzten prentsa artikuluak irakurtzen azalean mantxak irtetzen zaizkidala (“sortzaile” hitza entzuten dudan bakoitzean ere gertatzen zait antzerako zerbait, baina, hori beste ikuspuntu baterako utziko dugu). Dena den, onar dezadan Deiak durangalderako ateratzen duen eranskineko titularra gustatu zitzaidala –oso-osoan asmatu zutela iruditzen zait—: “Cuando la tradición manda”.

Orokorrean, tradizioa zer den pentsatzeko ezgaitasun guztizkoa dago Euskal Herrian. Jendeak, historia basamortuko harea-ekaitz bat bailitzan irudikatzen duela dirudi, adibidez, eta, postura kontrajarri bi legozkiokeela irudiari: hareak tradizioa estal dezan nahi dutenena, alde batetik, eta, bestetik, eskuak lanabes, batek daki zenbat harea tona historiko-kultural apartatu eta tradizioa ahanzturatik salbatu nahi dutenena. Ez dut esan nahi tradizioa pentsatzen dugunean nik botatako irudia eta ez beste bat daukagunik gogoan, aitzitik, tradizioa errekuperatu ala bazter utz daitekeen segmentu historiko inerte edo bizigabe bezala pentsatzen dugula baizik. Kontzeptu honen amarruetako bat da adiera hau, ze, tradizioa zerbait bada, erabat orainaldikoa den prozesu aktiboa baita, hots, biziraundako iragan zati bat bainoago, jaio berri den edo eraikuntzan den iraganaren bertsio bat: iraganeko eremu posible totaletik egindako berariazko hautaketa.

Horretxegatik dio Raymond Williamsek1  tradizioaz baino tradizio selektiboaz hitzegin beharko genukeela, ez baitago tradiziorik bere horretan, helburu zehatz batek gobernatutako praktika eta esanahien hautespen bat baizik, ez dena, bidenabar esanda, naturala, inondik ere, klase borrokaren beste gudu zelai bat baino. Horregatik gustatu zitzaidan Deiako titularra. Hala eta guztiz ere, “cuando la tradición manda”-ri tilde bat jartzea ahaztu zitzaien “cuando” hitzean, galdera bezala formulatzeko (“¿Cuándo manda la tradición?”) eta erantzuteko “cuando los que mandan la controlan, elaboran e incorporan”. Esango nuke, tradizioari, zer? galdera egin beharrean nork? galdera egin beharko geniokeela, behin hasteko eta bat: zer den baino, nork bultzatua den kasuan kasuko hautespena eta zein helbururekin.

“Euskal kultura”, “Euskal tradizioa”, “Euskal folklorea” eta horrelako kontzeptuetan badago barne-elementu bat oharkabekoa, kontzeptu horien erabilgarritasun politikoa, proletalgo iraultzailearen terminoetan, ikaragarri murrizten duena, hain zuzen ere, klase antagonismoan oinarritutakoa delako lagun-etsai bikoa politika proletarioan, eta kontzeptu horietan, berriz, konfigurazio kulturalaren izaera kooperatiboaren ideia delako funtsean dagoena, klaseen jatorri eta ekarpen kultural komunarena: ez daukagu klase menderakuntza oinarrian duen euskal formazio kulturalaren kontzepturik. Aldiz, tradizioak bere indar konektiboaren hedaduraren handia erakusten du zentzu guztietan, iraganeko elementu arkaikoak egungo proiektu politikoak berresteko erabiliz, jarraikortasun faltsuak antzeztuz eta euskal kulturaren (benetakoa, gaur egungo prozesu kultural bizia) bihotz mintzean dagoen klase gatazka ezabatuz. Euskal folk-lorea sustraiak kanpora atera eta aldrebesetara landatutako landarea da, eta hori ez sustrairik ez lorerik ez izatea da, motzean.

Iruditzen zait, balizko euskalgintza sozialistarako gakoetako bat tradizioaren produkzio propio bat izan litekeela, ez horrenbeste elementu arkaikoen aldizkako suspertzearen bitartez, elementu residualen aktibazioaren bitartez baizik. Elementu arkaiko bat osoki iraganeko elementu bezala hautematen den hori da, behaketarako balio duena edo era pintoresko batean kontzienteki biziberritzeko, adibidez, lurra rotabatorrarekin beharrean laiarekin iraultzea edota baserritar jantzitako bikote bat idiek garraiatutako gurdi batean pasioan ibiltzea euskal ezkontza baten antzezpenaren testuinguruan. Elementu residual bat, berriz, efektiboki iraganean eratutako elementu kultural bat litzateke, baina, orainean aktibagarria, orainean aktibo bihurgarria, adibidez, bertsogintza. Bertsogintzan, kera, neurri, doinu askok, izaera residual hau daukate, baina, belaunaldiz belaunaldi ahoskera eta arazo historiko eta bital ezberdinen bidez birraktibatuak izan dira gugana iritsi arte, disziplina hau, nolabait, sasoi historikoaren zerbitzura jartzen baita edo jar baitaiteke, bere izaera dela eta. Euskal ezkontza sozialista bat ez dut oso posible ikusten, baina, euskal bertsogintza sozialista bat... zergatik ez?

Beltzak garela diote, baina, ardoa ere beltza da eta, ai, denek edaten dute!