Inperialismoa, bere adiera zabalenean, berezkoa du giza zibilizazioak, eta berezkoa du, termino marxistetan, klase-borrokaren historiak ere. Lurralde barbaroetara kultura propioa, arau eta sinesmen-sistema propioa zabaltzeko inertzia zuten Babiloniako, Egiptoko, Greziako edo Erromako zibilizazioek. Azken horretatik dator ondoren etorriko ziren inperio guztiek beren zerbitzura erabiliko zuten armategi mitologikoa, imperium terminotik beretik hasita, latinez agintari militarren nagusitasuna eta boterea esan nahi baitu. Aurreko mendean, duela gutxi alegia, Errusiako eta Alemaniako inperioetako agintari nagusiak «Zar» edo «Kaiser» izenez ezagutzen ziren; biak ala biak Caesar hitz latindarretik eratorriak dira, hau da, Zesar enperadorearen izenetik.

Iraultzaile sozialistak inperialismoaren teoria marxista lantzen hasi zirenean, botere-egiturak, gainazalean behintzat, hurbilago zeuden inperio tradizionaletatik Txinaren edo Estatu Batuen moduko inperio «postmodernoetatik» baino. Lehen aipatu ditugun Errusiako eta Alemaniako inperioez gain, XX. mendearen hasieran Europako lurretan baziren beste inperio batzuk ere: Austro-Hungariako Inperioa eta Otomandar Inperioa. Monarkia britainiarra eta belgiarra, Frantziako Errepublika bezala, inperio garrantzitsuak ziren itsasoaz bestalde, ordura arte Espaniaren Inperioa izan zen era bertsuan (denbora gutxi zen hark behea jo zuela). Mundu gerra bat eta iraultza proletarioen bolada bat –ez kasualitatez, iraultza horiek eragina izan zuen Errusian, Hungarian eta Alemanian– behar izan ziren gaur egun ezagutzen ditugun moduko nazio-estatuen eredu politiko eta kulturala normalizatzeko. Une horretara arte, eta Aro Moderno osoan zehar, normalena kontrakoa zen: integrazio-politikoko ereduak izan ohi zituzten, unitate administratibo territorialki zabaletan oinarrituak, eta, haietan, ezinbestekoa zen beren artean oso desberdinak ziren talde etniko-linguistikoak elkarrekin bizitzea.

Iraultzaile sozialistak inperialismoaren teoria marxista lantzen hasi zirenean, botere-egiturak, gainazalean behintzat, hurbilago zeuden inperio tradizionaletatik Txinaren edo Estatu Batuen moduko inperio «postmodernoetatik» baino

Nahiz eta bazirudien mendearen hasieran Europako inperioen artean jarraitutasuna zegoela eta aurreko inperioak ere antzekoak zirela elkarren artean, Mendebaldeko gizarteak izaten ari ziren eraldaketa handien ondorioz, sozialismoaren teorialariak hausnartzen hasi ziren beren garaiko inperialismoa hartzen ari zen forma espezifikoki kapitalistari buruz. Marxek bere Brumairearen 18a [1] liburuan gogorarazten duenez, Frantziako iraultzaileek Brutotar eta Gracotar erromaniten mozorropean ekoizpen-eredu berri baten ustekabeko emergentzia pertsonifikatu zuten bezala, bazirudien XX. mendearen hasierako zesarrak gainbehean zeudela, eta, era berean, formazio sozial hori behin betiko krisian zela. Beraz, kontraesan sozialak areagotu zituen prozesu horren atzeko arrazoi ekonomikoak ulertu behar ziren. Zehatzago esanda, sozialismoaren teorialariek kontzeptualizatu egin nahi izan zituzten «inperialismoaren» etiketaren pean multzokatutako sintoma orduan ezezagun horiek. Kontzeptualizazio hori, gainera, ez zitzaien lotu behar historiako gizon handien jauregietako azpikeriei, ezpada ekoizpen-eredu kapitalistaren barneko determinazioei. Artikulu honek zentzu horretan egin diren saiakera nagusien errepaso labur bat egingo du, helburua izanik inperialismoaren kategoria marxismo iraultzailearen marko estrategiko eta taktikoan kokatzea [2].

Azpimarratu beharreko lehenbiziko kontua da ez Marxek eta ez Engelesek ere ez zutela sekula erabili «inperialismo» hitza ondoren hartu zuen zentzu zientifikoan. Haien obran ez dago gaur egungo ekoizpen-eredu honen fenomeno bereizgarritzat hartzen duen teoria minimoki sistematikorik, ez behintzat Irlandari, Indiari edo Txinari buruzko ohar eta artikulu batzuez harago. Antzeko teoriaren batera gehien hurbiltzen dena Kapitala laneko «kolonizazioaren teoria modernoa» [3] kapituluko orriak dira (azkeneko kapitulua). Bertan, Marxek azaltzen du nola jokatu behar duen kapitalak ekoizpen sozialerako baldintzak aldatzeko kolonietan, hots, ekoizpen-harreman propioki kapitalistak ex nihilo sortu behar diren lurretan. Marxen eta Engelesen segidan etorri zirenek, Alemaniako Alderdi Sozialdemokrataren eta Internazional Sozialista inguruan antolatuta, ez zioten arreta berezirik eman inperialismoaren arazoari, ez behintzat zentzu teorikoan. 1907an hasi ziren lehenbiziko aldiz auzi horri marko teoriko marxista aplikatzen [4], markoa aldatuta eta koiuntura berriaren errealitatera egokituta, aurrerago ikusiko dugunez. 

Azpimarratu beharreko lehenbiziko kontua da ez Marxek eta ez Engelesek ere ez zutela sekula erabili «inperialismo» hitza ondoren hartu zuen zentzu zientifikoan

Interes gero eta nabariago horretan bitartekari izan zen 1905eko Errusiako Iraultza. 1905eko herri-matxinada elkarren artean loturik dauden bi konturengatik da esanguratsua. Lehena da iraultza ez zela posible izango Errusiako eta Japoniako Inperioen arteko gatazka militarra egon izan ez balitz (1904-1905); Leninen arabera, gatazka hori «Munduko historiaren garai berri haren mugarri nagusietako bat izan zen» [5]. Azpimarratu behar den bigarren kontua da 1905eko Errusiako Iraultzak, masa-grebak eginez eta unitate administratibo demokratikoak espontaneoki sortuz –kontseilu edo soviet ezagunak–, Europako sozialdemokraziaren arreta bereganatu zuela iraultzaren hurrengo urteetan; izan ere, sozialdemokraziak esperimentazio-eremu bat ikusi zuen bertan, errusiarrek unibertsalizatzeko moduko borroka-bitartekoak sortu zituzten neurrian. Hala, sinbiosi nolabaiteko bat sortzen joan zen gero eta tentsio inperialista handiagoa zuen testuinguru moduko baten eta Estatuaren eta Kapitalaren gainean antolatutako ofentsiba baterako posibilitate politikoaren artean. Gutxienez, hala interpretatu zuten sozialismoaren filek; orduz geroztik, une hartakoa «iraultzaren gaurkotasuneko» sasoi bat zelako tesia hasi zen zabaltzen. Inperialismo kontzeptua, beraz, ez zen testuinguru ekonomiko berri baten baldintzak ezagutzeko tresna bakarrik. Guztiaren gainetik, iraultzaren taktika eta hari zegozkion antolakuntza-formak birformulatzeko kontzeptu estrategiko baten definizio teorikorako bidea zabaltzen zuen.

Inperialismo kontzeptua, beraz, ez zen testuinguru ekonomiko berri baten baldintzak ezagutzeko tresna bakarrik. Guztiaren gainetik, iraultzaren taktika eta hari zegozkion antolakuntza-formak birformulatzeko kontzeptu estrategiko baten definizio teorikorako bidea zabaltzen zuen

Hala adierazi zuen inplizituki Rosa Luxemburgek Masen greba, alderdia eta sindikatuak (1906)  [6] liburuan. Errusiako esperientzia berrian inspiratutako esku-hartzeko modu berriak pentsatzeak berekin zekarren baldintza sozial berriak aztertzea; izan ere, esku-hartzeko forma horiek baldintza berrietan proiektatzekoak ziren. Masen greba, alderdia eta sindikatuak lanean, «inperialismoa» eta «krisia» errealitate historiko bereko kategoria gisa aurkezten dira, eta, hortaz, kategoria trukagarri moduan. Nahiz eta Luxemburgen liburuak aipatzen duen Gramscik agian harreman zuzenegia ezarri zuela baldintza ekonomikoen eta prozesu politikoen artean [7] –kasu honetan krisia eta inperialismoaren eta iraultza proletarioaren artean–, haren oinarrizko xedeak norabide zuzena du (ekarpena egin nahi zuen ekintza iraultzailea bere posibilitate-baldintza sozialak burutze moduan ulertarazteko). Luxemburgentzat, beraz, inperialismoak kapital-metaketak dakarrean adierazpenik argiena da. Krisia, era berean, ekoizpen-harreman zaharrak iraultzea objektiboki posible bilakatzen zuen oinarri historiko eta soziala litzateke.

Erreforma ala iraultza panfleto ezagunean (1902) –bide batez esanda, lan horretan kapitalaren krisia ekintza iraultzailearen beharrezko baldintza gisa agertzen da– Luxemburgek munduko politika eta langile-mugimendua identifikatu zituen bere garaiko Estatuen gai nagusitzat (garaia kapitalismoa nazioartean garatzen ari zen fase konkretu moduan ulertuta). Militarismoa, iraultzaile poloniarraren arabera, ez zen ekonomia kapitalistaren osagarri kontingentea, baizik eta haren barne-dinamikaren beharrezko emaitza [8]. Beste era batera esanda, iraultzaile poloniarren ustetan, militarismoa ez zen ekoizpen-modu kapitalistaren bilakaerarako premisa bat, baizik eta ekoizpen-modu horren garapen kontsekuentearen ondorio logiko bat, eta zentzu horretan, basakeria berehala zetorrela aurreikusten zuen zurrumurrua. Nolanahi ere, Luxemburgek 1913 urtean aurkeztu zuen estreinakoz krisiaren eta inperialismoaren teoria sistematiko bat. Kapitalaren metaketa obran egin zuen hori, eta, haren esanetan, lan horren helburua inperialismoaren aurka borrokatzeko oinarri zientifiko bat eskaintzea zen [9].

Bere krisiaren teoriak –maiz kolapsoaren teoria ere esan izan zaio– meritu agerikoak zituen, kontzeptu nahasketa bat edo beste, eta akats teoriko handi bat hondoan. Esatea merezi duen bertuteetako bat, gaur egun oraindik ere indarrean dena, ideia hau da: «inperialismoaren sustrai ekonomikoak kapital-metaketaren legeetan daude modu espezifiko batean, eta haiekiko konkordantzian ulertu behar da» [10]. Luxemburgen obrak marxismoaren historia ekonomikoan garai bat markatzen du, eta sententzia hori betearazteko saiakera bat da. Beste itxuraz txikiagoa seinalatzen dio Rosdolksyk Luxemburgi Grundrisse obrei buruz egin zuen ikerketan, esaten baitu Rosa Luxemburgek nahastu egiten dituela «kapitala oro har» eta «kapital sozial totala» kategoria marxianoak [11], eta, hala, okerrak direla haren ikerkuntzaren emaitzak. Hondoko akats teorikoa, krisiaz duen ulerkera subkonsumistarekin lotua, zera da: esaten duen arren kapitalaren kritika inmanente bat egin behar dela eta inperialismoa eta krisia kapitalaren barne-dinamiken emaitza moduan ulertu behar direla, Luxemburgek muga hori kanpo-instantzia transzedente batera darama, zehazki kapitalak gainbalioa eskuratu nahi duen herrialde ez-kapitalistetara, eta haiek gabe kolapsoa saihestezina litzatekeela esaten du.

Ziurrenik horrek bultzatu zuen Lenin, haren ohar pertsonalak eta azkenik argitaratu ez zuen artikulu kritiko bat ikusita, Kamenevi gutun bat idaztera: «Rosaren liburu berria irakurri dut, Kapitalaren metaketa. Hanka sartu du erabat!». Leninen inperialismoari buruzko teoriak, zeinak irakurle gehienen arreta bereganatu baitzuen, bestelako ikerketa-lerro bat aldarrikatzen du temati; hain justu, Luxemburgen paraleloan garatu zen lerro hori. Inspirazo-iturri izan zituen Hobsonen Inperialismoa (1902) [12], Rudolf Hilferdingen Kapital finantzarioa (1910) [13] eta Bujarinen Inperialismoa eta munduko ekonomia (1915ean idatzia; Leninek hitzaurrea egin zion urte horretan bertan, baina beranduago argitaratu zen) [14]. Leninek Hobsonen eta Hilferdinen obren garrantzia aitortu arren –gaiari buruzko literatura sozialista guztiak bi iturri horietatik edan zuen–, Leninek esan zuen ez direla auzi hori azaltzera iristen, hau da, ez zirela ailegatzen zientifikoki argudiatzera aztergaiaren determinazio guztiak, soilik auziaren ezaugarri nagusiak laburbiltzen zituztenez. Inperialismoa: kapitalismoaren fase gorena (1916) [15] Leninen liburua, zentzu horretan, laburpen baten laburpena da, helburu duena, inspirazio-iturri dituen egileen obra hedatzeaz gain, politikoki koiunturan interbenitzea.

XX. mendeko marxismoaren kontzeptu estrategiko nagusiak une horretan izan zuen populartasun handiena, baina, Leninen hitzetatik ondoriozta daitekeenez, ez zuen oinarria emango zion teoria solidorik. Proletalgoak kapitalaren aurka izandako lehenengo oldarraldia igarota (1917-1923), adibidez Stalinek, Leninismoaren fundamentuak (1924) [16] obran, «sozialismoa herrialde bakarrean» izeneko bere teoria sostengatzeko elementu moduan erabiltzen du inperialismoa, eta inperialismoa lehenbizko aldiz bereizita ageri da inperialismoaren teoriak une horretako nazioarteko iraultzaren zerbitzura betetzen zuen funtziotik. Gerora egin ziren hurbilpen teorikoek soilik rol politikoa teoriatik bereizte hori nabarmendu zuten, eta ez zuten funtzio argirik bete kapitalaren aurkako oldarraldi bat sustatzeko indar proletario independente bat artikulatzera begira. Talde horretan zeuden besteak beste Baran, Sweezy, Arrghi, mendekotasunaren teorialariak, Emmanuel edo Samir Amin. Gai horri buruzko bibliografia marxistak, hain justu, ugaritu egin da hamarkadek aurrera egin ahala, baina alternatiba bat bera ere ez zaie nabarmen gailendu besteei, eta kontzeptuaren argipenak ez du balio izan estrategia arrakastatsurik definitzeko.

XX. mendeko marxismoaren kontzeptu estrategiko nagusiak une horretan izan zuen populartasun handiena, baina, Leninen hitzetatik ondoriozta daitekeenez, ez zuen oinarria emango zion teoria solidorik

Estrategia hori definitzea zen, ordea, Leninen helburu nagusia. Hura ulertzeko beharrezkoa da Inperialismoa obran erabiltzen dituen argudio teoriko inplizituak ulertzea; izan ere, haren oinarrizko muga eta pretentsioak argigarri izan daitezke garaiko kontzientzia zientifikoa ulertzeko, eta baita proiektu iraultzaile komunista ere, urte erabakagarri haietan konfiguratu zen moduan. Zentzu horretan, ezinbesteko erreferentzia da Hilferdingen Kapital finantzarioa (1910) lana. «Kapitalismoaren bilakaera berriaren manifestazio ekonomikoak zientifikoki ulertzea helburu» [17], obra hori haize bolada fresko baten moduan taularatu zela panorama intelektual marxistan. Karl Kautskyk, marxismoaren autoritate espiritual eztabaidaezinak (haren aita, egiaz), baieztatu zuen Hilferdingen liburua «Marxen Kapitalaren jarraipentzat» [18] har daitekeela. Zergatik, ordea, «jarraipena»? Urte horietan indartu zen Marxen teoriaren ulerkerak zioen Marxen obra nahusiaren xedea kapitalismoaren garapena deskribatzea zela, hau da, denboran zehar zer bilakaera izan duen deskribatzea, abiapuntu izanik ustez merkantzien ekoizpen sinplean oinarritutako gizarte primitiboa, zeinak gizarte industrial garaikidea ekarri baitzuen. Ikuspuntu horretatik –ikerketa berrienek, mugak muga, arrakastaz gezurtatzen dute [19]–, arrazoizkoa zen suposatzea Kapitala gaurkotu egin behar zela kapitalismoaren garapen berrienenetara egokitzeko, ustez ez baitzen gai aldaketa horiek aurreikusteko eta deskribatzeko.

Kapitalismoaren bilakaerak, bereziki 1870etik aurrera, ekonomia kapitalistan kreditu- eta finantza-mekanismoek gero eta protagonismo handiagoa izatea ekarri zuen. Hilferdingek protagonismo hori zuzenean inperialismoaren emergentziari lotzen dio, hau da, esaten du kapitalari atzerrian dituen inbertsioak errentabilizatzera bultzatzen duen behar bati erantzuten dion fenomeno bat dela, eta horretarako instrumentu pribilejiatua direla finantzak. Hilferdingen arabera, «kapitalaren esportazioak ere politika inperialista baten mesedetan jarduten du» [20], eta, beraz, haren ustez «irtenbide biolentoa izan beharko du» [21]. Hori horrela, fase inperialistaren ekonomiari ezinbestean zegokion politika inperialista egitea, eta politika horren kontraesanek proletariotzaren diktaduraren ezarpena eta hura behin betiko kapitalari gailentzea ekarri behar lukete.

Kautskyk, aldiz, nahiz eta kritiko agertu zen Hilferdingek defendatutako diruaren teoriarekin, badirudi onartu egin zituela haren argudio gehienak. Argudio horiek teorikoki Kautskyk berak Boterearen bidea (1909) lanean definitua zuen postura teorikoki justifikatzera zetozen. Liburu horrek aldezten du «inperialismoaren eta militarismoaren aurkako borroka nazioarteko proletariotza osoaren zeregin komuna» [22] zela eta erreformismoa gero eta anakronikoagoa zela Estatuaren autoritarismoa eta militarismoa gordintzen ari ziren garai hartan. Liburu horretako ondorio politiko nagusiak nabarmen aldatu zituen Kautskyk ondorengo urteetan, zehazki «ultrainperialismoaren» teoria ezagunean, 1911 eta 1914 urteen artean. Leninek dioenez, Kautskyk gatazka inperialista kapital finantzarioaren –kapital bankarioa eta industriala batzen ditu– politikaren beharrezko ondorio moduan defendatzetik atzera egin zuen, eta kapital industrialaren eta kapital bankarioaren arteko bereizketa egitera pasatu zen, lehenbizikoa nazionala eta baketsua eta bigarrena hedakorra eta militarista moduan definituz. Hori horrela, gradualismo taktiko bat onartzera igaro zen, Hobsonen moduko egileen sozioliberalismoak erraz asimilatzeko modukoa.

Alemaniako sozialdemokraziak gerra-kredituak onartu izanak, Internazionalaren eta proletariotzaren unitate internazionalistaren kolapsatu izanak eta ehunka milaka proletarioren bizitza galtzea ekarri zuen sarraski hark inperialismoaren auzian urgentea eta beharrezkoa den hori bateratzea azkartu zuen. Ez ziren soilik programa sozialistaren bideragarritasuna zalantzan jartzen ari; sozialismoa, literalki, arazo existentzialtzat jotzera igaro ziren, kontuan hartuta sozialismoa gerra inperialistaren makineriak sartzeak de facto desegiten zuela sozialismoak eragile politiko bereizi moduan izan zezakeen rola. Testuinguru horretan, Leninek modu erabakigarrian esku hartu zuen. Jarraian, Leninek inperialismoaz duen ulerkeraren hiru akats teoriko azpimarratuko dut. Hala ere, jenio handien handitasuna haien akatsen handitasunean laburbildu daitekeenez, argudiatuko dut akats horiek zilegi diren kezka batzuetatik datozela: erantzun okerrak dira, baina arazo praktiko berdaderoei, politikoki ezinbesteko arazoei emandakoak dira, errusiar iraultzaile hark inork baino hobeto bereizten baitzituen horiek besteetatik.

Sozialismoa, literalki, arazo existentzialtzat jotzera igaro ziren, kontuan hartuta sozialismoa gerra inperialistaren makineriak sartzeak de facto desegiten zuela sozialismoak eragile politiko bereizi moduan izan zezakeen rola. Testuinguru horretan, Leninek modu erabakigarrian esku hartu zuen

Leninen Inperialismoaren lehen akatsa da nolabait ekoizpen eredu kapitalistaren legeen historizazioa egiten duela. Marxen Kapitalak kapitalismoaren legeen garapen historikoa deskribatzen duelako aurreiritzia nahiko errotua zegoen garai hartako marxismoan, eta eragina izan zuen Leninen inperialismoaren teorian ere. Hark iradokitzen du kapitalismoaren legeak ondoz ondoko fase edo garai historiko batzuen arabera garatzen doazela. Marxen Kapitalaren helburua, aldiz, ez da gizarte kapitalistaren historiako aldi jakin bateko legeak esplizitatzea –lehia askeko kapitalismo liberala, esate baterako–, baizik eta kapitalak dominatzen duen gizarte oro gidatzen duten legeak azaltzea, lege horien garapen maila edozein izanik ere [23]. Hortaz, Marxen teoriak aurretik aipatutako Roxa Luxenburgen ideiarekin egiten du bat: «inperialismoaren erro ekonomikoak, modu espezifiko batean, kapital-metaketaren legeetan oinarritzen dira, eta haiekin batera ulertu behar dira».

Bigarren akatsa lehendabizikoaren ondorioa da: lege ezberdinek gidatutako kapitalismoaren fase historikoen artean bereizketa egitearen eraginez, Leninek bereizi egiten ditu lehiaren logika eta kontzentraziorako eta zentralizaziorako joerak, elkarren artean ezer komunik ez duten fenomenoak bailiran. Horrek kapitalismoaren behe- eta goi-faseen arteko bereizketa abstraktu bat egitera derrigortzen du, eta, beraz, haren ustez, fase batetik bestera, kapitalismoaren oinarrizko legeak erabat desberdinak lirateke. Ondorioz, kapitalismoaren lehen fase gorakor bat egongo litzateke eta aurreragoko goi-fase bat, «inperialista» zentzu hertsian, non monopolioak aurretiaz zegoen lehia askearen logika desplazatzen duen. Marxen arabera, aldiz, lehia eta zentralizazioa prozesu dinamiko beraren bi aurpegi dira. Kapitalaren zentralizazioak ez du lehia deuseztatzen, baizik eta areagotu egiten du; era berean, zentralizazioak ez du balioaren legearen indarraldia kolokan jartzen, itxuraz Leninek aditzera ematen duen moduan, baizik eta aurresuposatu egiten du eta aldi berean gauzatu.

Hirugarren akatsa, aurreko biak batzen dituena, obra honetan Leninek formulatzen duen boterearen kontzeptualizazio defizitarioa da, eta haren mendekoa da, zuzenki edota zeharka, nazioarteko sozialismoarentzat proposatzen duen planteamendu taktikoa. Leninen arabera, «nazio kapitalista aurreratu bakoitzeko hiru-bost banku handiek “batasun pertsonala” osatu dute kapital industrialaren eta bankarioaren artean» [24]. Zentzu horretan, monopolioa botere-asimetriaren oinarri izango litzateke, oligarkia finantzarioaren eskuetan erabat kontzentratua, eta, haren bidez, magnate talde txiki batek merkatuaren, munduko periferiaren eta Estatuaren zein haren baliabideen kuota handiagoa izango luke modu zuzen eta arbitrarioan. Botere horren bidez oligarkia finantzarioak prezioak ezarri eta superirabaziak erauz ditzake eta, azken buruan, horrek agintari politiko eta sindikalez osatutako proletariotzaren geruza korronpitzea ahalbidetuko dio. Ikuspuntu horren arazoa da ez duela oligarkiaren boterea ekoizpen-eredu kapitalistaren legeen arabera azaltzen, eta hori zen, hain zuzen ere, Luxenburgen xedea haren obra nagusian, akatsak bazituen ere. Ikuspegi horretan, oligarken ekintzek norbanako batzuen borondate abstraktuari erantzuten diete, eta badirudi borondate hori ez dagoela metaketa kapitalistaren legeei azpiratuta. Ekintza horien artean sartuko lirateke prezioen ezarpena zein oligarkek beren inbertsioa errentagarri bihurtzeko, Estatuaren baliabideak nahierara erabiltzeko edota proletariotzaren buruzagiak korronpitzeko duten ahalmena. Hortaz, ikuspegi horrek prozesu sozial objektiboetan oinarritutako botere sozial antagonista bat proiektatu eta finkatzeko aukera zentsuratzen du.

Zentzu hertsian, ezin da Lenin zuzenean akats horien erantzule egin, bera jatorrizko autoreen obretan zeuden moduan erreproduzitzera mugatu baitzen. Hala ere, hiru akatsen atzean dago intuizio edo ikuspegi lauso bat mugimendu historikoaren behar errealen inguruan, zeinaren aurrerapena beti den hein batean itsua eta inprobisazioz betea. Orainaldia iraultzaren ikuspegitik irakurtzen jakiteko gaitasun hori bai aitor dakiokeela Lenini, merezimendu osoz.

Leninen lehen intuizio bertutetsua izan zen kontziente izan zela ezinbestekoa zela kapitalismo idealaren eta kapitalismo errealaren arteko dualismo kautskiarrari zentzu teoriko batean eraso egitea. Leninek ikusi zuen ekoizpen-eredu kapitalistaren lege idealen eta haien bilakaera historikoaren arteko bereizketa abstraktuak Kapitalaren kontraesanak ideologikoki desegitea zekarrela, eta, zentzu horretan, Kapitalarekin eta haren adierazpen biolento eta oldarkorrenekin kontziliazioa errazten zuela; horrek, azken batean, proletariotza aktore independente moduan eratzea oztopatzen zuen. Leninen aburuz Kautskyren irakurketak ekintza iraultzailea ad infinitum atzeratzen zuen. Irakurketa hori iraultzaren gaurkotasunaren aurka posizionatzen zen objektiboki.

Leninek uste zuen ekoizpen-eredu kapitalista historikoki kokatuta dauden lege multzo bat bezala ulertu behar zela eta haien joerek gatazka eta antagonismo sozial dinamika bat gordetzen zutela, baina pentsamendu horren jatorria da kezka zuela (zilegizko kezka bat) metaketa-ziklo konkretu baten baitako klase-harremanen izate zehatza ulertzeko. Hori da haren bigarren intuizio bertutetsua. Klase-­gatazka ez bada ezerezetik sortzen eta ez badator norbanakoen borondate abstraktutik, orduan koiuntura soziala da eztabaida politikoaren arauak ezartzen dituena. Horregatik da garrantzitsua ekoizpen-eredu kapitalistaren garapen berrienak definitzea. Leninen garaian, hauek ziren garapen horietako batzuk: Estatuak zentzu errepresiboan zuen rola indartzea, ekonomiaren finantzarizazio gero eta handiagoa izatea, monopolioen eraketa eta kolonien zein balorizaziorako egokiak ziren kanpoko lurraldeek betetzen zuten funtzio determinantea. Mugimendu ekonomiko horren gainazalean zeuden langile-mugimendua eta mugimendu sozialdemokrata, haren parte izanik, eta mugimendu horien logika garaiko metaketa-zikloa gidatzen zuen logika beretik ulertu behar zen.

Hirugarren intuizioa, aurreko biak funtsatzen dituena, sozialdemokraziaren traizioa eta sozialismoa bi adarretan zatitu izana azaldu beharrean datza. Leninen ustez, Kapitalaren aurkako ofentsiba antolatu bat eratzeko posibilitate-baldintzak lehendabizikoz bazeuzkan eszenatoki bat aztertu behar zen. Nazioarteko Kapitalaren krisiak, gerra inperialista haren sintoma esplizituena izanik, sozialismoaren krisia izan zuen korrelatu, eta krisi horrek (sozialismoaren taktikan eta antolakuntza-formetan gertatu zen) estutasunean jartzen zuen ordura arteko indar-metaketaren eredua. Egonkortasun kapitalistaren zatiketa eta kolapso testuinguru horretan, aukera irekitzen zen hamarkadetan zehar proletariotzak metatutako botere soziala beste gizarte eredu baten eraikuntzaren mesedetara jartzeko. Dena den, alderdi eta sindikatuetako aginte-postuetan babestuta zegoen sozialdemokraziaren frakzio bat oztopatzen ari zen aukera hori, nahita atzera egin zuten-eta gerran zeuden Estatuen mendean. Internazionalismoaren printzipioetan berresteak eta hura praktikoki aplikatzeak, Leninen aburuz, langile-aristokrazia horri kritika gupidagabea egitea eskatzen zuen, oportunismo sozialchauvinistaren sostengu baitzen.

Azken puntu horretan ikusten dira inperialismoaren inguruko debatearen zentzu estrategikoa eta garrantzi historikoa. Leninek dio puntu hori dela «garrantzitsuena garai modernoetako kapitalismoaren forma-aldaketak aztertzen dituen zientzia ekonomikoaren esferan» [25]. Baina hori ez da kezka akademiko bat, eta haren xedea ez da ekonomiaren esfera reifikatua: «Ba al da harremanik inperialismoaren eta oportunismoak (sozialchauvinismoaren forman) Europako langile-mugimenduan lortu duen garaipen higuingarri eta okaztagarriaren artean? Hori al da sozialismo garaikidearen arazo nagusia?» [26]. Esan bezala, Leninen erantzuna baiezko borobila da. Hori dela eta, sutsua izan zen ideia honekin: sozialdemokrazia iraultzailearen mundu mailako garaipena erabat saihetsezina da, baina badoa eta joango da, aurrera doa eta aurrera egingo du soilik zuen aurka, zuen aurkako garaipen bat izango da» [27], zentroko eta eskuineko oportunistok. Bitxia da, hala dei badakioke, Kautskyren figuraren gaineko insistentzia, bere txarrean ez baitzuen erantzun sozialdemokrataren alderdirik txarrena ordezkatzen –pentsa nolakoa izan zen Ebertek eta Noskek bete zuten rol odoltsua–. Leninek garapen mailarik altueneko jakintza zientifikoa –Hobsonen, Hilferdingen eta Bujarinen teoria– Kautskyk ordezkatutako sozialdemokraziaren zentroaren aurka mobilizatzeko erabili zuen, hain justu momentu horretan zentroa ari zelako eskuineko adar oportunistarekiko haustura argi eta irmoa saihesten saiatzen. Zentroaren bitartekari funtzioa eta Kautskyren autoritatea etetea zen modu bakarra baldintza politikoak irabazteko nazioarteko proletariotza antolatuaren indarren berreraketarako (momentu hartan autoritate hori Leninena baino handiagoa zen, zalantzarik gabe).

Gutxieneko zentzu materialista batean, etsaiari behin betiko kolpea emateko baldintzak zituen berreraketa soilik kapitalaren deskonposizioa eta gainbehera oinarri izanik gerta zitekeen, hain zuzen, hau da, «hil hurren zen kapitalismo hori» oinarri izanik (gainbeheraren eraginez, hala deitzen zitzaion fase horri). Modu berean, kapitalismoaren agonia eta mugimendu iraultzailearen potentzia antolatua bereizi ezinezkoak ziren –potentzia antolatu hori kapitalismoaren gainbehera historiko objektiboaren kausetako bat zela ulertuta–. Hala azaltzen du Giacomo Marramaok, bere idatzi marxisten ezaugarri den buru-argitasunez:

«Inperialismo leninistaren kategoria osorik konprenitzeko, garrantzitsua da ulertzea haren aurrebaldintza garapenaren joera sozialen interpretazio zehatza dela (joera sozial horien ondorioz, fase berrian proletariotzaren eta burgesiaren arteko indar harremanak aldatu egingo lirateke, lehenbizikoaren mesedetan). Leninen inperialismoaren «teoria» mundu mailako indar-harremanen balorazio horretatik eratorria da eta haren menpekoa da, eta, ondorioz, aurretiaz prestatuta zegoen eredu taktiko-organizatibo batean txertatzera zetorren: eredu boltxebikean (Leninen teoria horrek askotan bidezko kritikak jaso ditu, baina maiz izan dira abstraktuak, alor zientifiko-ekonomikora mugatu direnez)» [28].

Uneko koiunturaz eta iraultzaren etorkizun hurbilaz gain, Leninen inperialismoaren kontzeptuak funtsezko papera betetzen du sozialismoaren ordura arteko garapen intelektual eta politikoa orainaldiko baldintzetatik interpretatzean, hau da, ia inork aurreikusi gabe hura kolapsora eraman zuten arrazoien interpretazioan. Aurretiaz aipatutako inperialismoaren, langile-aristokraziaren eta oportunismoaren arteko barne-harremanak aukera eman zion Lenini Internazionalaren kolapsoaren inguruko azalpena ortodoxiaren eta errebisionismoaren arteko debate zaharrera eramateko. Zentzu horretan, Eduard Bernstein izan zen sozialdemokrazian modu ez agerikoan ontzen joan zen prozesu baten lehen sintoma; gero sozialchauvinismoaren eta gerra-politikaren goraipamen esplizituaren forman atera zen gainazalera.

Egun, ehun urte baino gehiago pasatu ondoren, estrategia iraultzailean modu koherentean txertatutako inperialismoaren kontzeptu teoriko bat izan gabe jarraitzen dugu. Sozialismoaren iragana, oraina eta etorkizuna azalduko dituen narrazio zientifikorik gabe jarraitzen dugu, oro har. Nolanahi ere, egungo politikaren ortzimugan gero eta indar handiagoz ageri zaigu iraganean baino askoz ere ondorio zorigaiztokoagoak izango lituzkeen mundu mailako gerra. Eginbehar ukaezin modura ageri zaigu agertoki hori saihesteko gaitasuna duen subjektua berrantolatzeko agindua, edo, halakorik ezean, subjektu horretan garaipen asmotan interbenitzea. Gerra inperialista gerra iraultzaile bihurtu zenekoa da oraindik, edonola ere, indar emantzipatzaileak aldi baterako garaile atera izan diren agertoki bakarra. Zentzu horretan, Gerra Handiaren garaiko gainbeheraren eta zatiketa kapitalistaren atmosfera hura inguratu zuten debateek gure orainaldia argitu dezakete agian, orainaldi hau tematua baitago historia errepikatzen lehengo eta oraingo basakeriaren historia fartsa tragiko bat bailitzan. Artikulu hau debate horiek aurkeztera mugatzen da: orain irakurleari dagokio haiek ikertzea.

Egungo politikaren ortzimugan gero eta indar handiagoz ageri zaigu iraganean baino askoz ere ondorio zorigaiztokoagoak izango lituzkeen mundu mailako gerra. Eginbehar ukaezin modura ageri zaigu agertoki hori saihesteko gaitasuna duen subjektua berrantolatzeko agindua

ERREFERENTZIAK

[1] C. Marx eta F. Engels, (1981) Obras escogidas en tres tomos, Editorial Progreso, I liburukia, Mosku, 404-498 or. (https://www.marxists.org/espanol/m-e/1850s/brumaire/brum1.htm).

[2] Inperialismoaren inguruko teoria nagusien errepasoa egiteko, ikus Brewer, A., (1980), Marxist Theories of Imperialism. A critical survey, Routledge, Londres.

[3] Marx, K. (2000), El Capital, Madril, Akal.

[4] Schorske, C., (1955), German Social Democracy. 1905-1917. The Development of the Great Schism, 68. or.

[5] Lenin, V., El imperialismo y la escisión del socialismo (https://www.marxists.org/espanol/lenin/obras/1910s/10-1916.htm).

[6] Luxemburgo, R., (2003), Huelga de masas, partido y sindicatos, Federico Engels Fundazioa, Madril.

[7] Gramsci, A., (1977), Antología, Siglo XXI Editores, Madril, 419. or.

[8] Luxemburgo, R., (2003), Reforma o revolución, Federico Engels Fundazioa, Madril.

[9] Luxemburgo, R., (1967), La acumulación del capital, Grijalbo, S.A., Mexiko Hiria.

[10] Luxemburgo, R., (2014), La acumulación del capital o en qué han convertido los epígonos la teoría de Marx. Crítica de las Críticas, Omegalfa liburutegi birtuala.

[11] Rosdolsky, R., (2023), Sobre la génesis de ‘El capital’ de Marx, Ediciones Dos Cuadrados, Madril.

[12] Hobson, J., (2020), El estudio del imperialismo, Titivillus.

[13] Hilferding, R., (1963), El capital financiero, Editorial Tecnos, Madril.

[14] Bujarin, N., (1971), El imperialismo y la economía mundial, Ediciones Pasado y Presente, Buenos Aires. 

[15] Lenin, V., (2012), Imperialismo: fase superior del capitalismo, Santillana Ediciones Generales, Madril.

[16] Stalin, J., (2002), Los fundamentos del leninismo, (https://www.marxists.org/espanol/stalin/1920s/fundam/index.htm).

[17] Hilferding, R., (1963), El capital financiero, Editorial Tecnos, Madril, 9. or.

[18] En Defensa del Marxismo (Buenos Aires), 37, 51-82 or., Partido Obrero (https://www.prensaobrera.com/publicaciones/verNotaRevistaTeorica/37/capital-financiero-y-crisis).

[19] Sanjuán, C., (2019), Historia y sistema en Marx. Hacia una teoría crítica del capitalismo, Siglo XXI, Madril.

[20] Hilferding, R., (1963), El capital financiero, Editorial Tecnos, Madril, 362. or.

[21] Idem, 375. or.

[22] Kautsky, K., (2018), El camino del poder, Alejandría Proletaria, Valencia.

[23] Marx, K. (2000), El Capital, Madrid, Akal, 17. or.

[24] Lenin, V., (2012), Imperialismo: fase superior del capitalismo, Santillana Ediciones Generales, Madrid, 169. or.

[25] Bujarin, N., (1971), El imperialismo y la economía mundial, Ediciones Pasado y Presente, Buenos Aires.

[26] Lenin, V. El imperialismo y la escisión del socialismo (https://www.marxists.org/espanol/lenin/obras/1910s/10-1916.htm).

[27] Idem.

[28] Marramao, G., (1981), Teoría del derrumbe y capitalismo organizado en las discusiones del “extremismo histórico”, 261. or., in Telò M. (Ed), La crisis del capitalismo en los años 20, (257-300).