Definitzen zaila den kontzeptu bat izatekotan, hori «faxismo» kontzeptua da. Denok hartu dugu horren inguruko hitzaldiren batean parte, non kontzeptu hori definitzen saiatzen eman dugun sakonagoa den eztabaida bat emateko aurreikusita zegoen denbora-tartea. Egiari zor, «benetako» faxismoa 1922ko Erromarako Martxaren ondoren Italian gertatu zena baino ez da. Hala ere, joera handia dago faxismotzat hartzeko antzeko ezaugarriak dituzten eta munduko hainbat lekutan gertatu diren Italiako faxismoan inspiratutako beste prozesu batzuk.

XX. mendearen lehen erdian Europako hainbat herrialdetan nolabaiteko izaera faxista izateagatik identifikatu diren zenbait prozesu gertatu ziren. Testuinguruari eta ideologiari lotutako zenbait elementuk fenomenoa bateratzen eta azaltzen dute.

Garai hartako Europako testuinguru politiko, sozial eta ekonomikoa, Lehen Mundu Gerra moduan ezagutzen den 1914ko gerra interinperialistak eta, aldi berean, 1917ko Errusiako Iraultzak eta langile mugimenduaren, mugimendu komunistaren eta proiektu sozial eta aurrerakoien gorakadak baldintzatu zuten. Kolapso kapitalistaren ondorio zuzena zen beste elementu garrantzitsu bat 1929ko kraxa izenekoa da, aspaldi iragarritako krisi baten bidearen amaiera besterik izan ez zena.

Faxistatzat jo ditzakegun mugimenduen artean, badira elementu komun batzuk: horietako bat konspirazio-teoriarako joera izatea da. Krisi-egoera baten aurrean, kontakizun manikeo eta sinple bat asmatu edo birsortzen dute, egoera hori ulertzeko ezintasunari erantzun azkar bat emateko. Esan daiteke judu-masoniko-komunista konspirazio-teoria horren adibide garbia dela. Bestalde, emozionalak dira. Beren ideiak lausoak dira, eta esloganak sendoak. Azkenik, idealismo sendo batek ezaugarritzen ditu denak, eta hori, besteak beste, aberriaren ideia interpretatzeko moduan islatzen da. Aberria Jainkoaren ideia baten modukoa da, teologia bat, non aberriak herria sortzen duen, eta ez alderantziz. Era berean, iragan urrun bat idealizatzeko joera dute, eta iragan hori harreman mistiko horretara batuko den elementu bat gehiago litzateke. Zentzu horretan, militante faxistek debozio ia erlijiosoa erakusten dute, eta horrek lagundu egiten die muturreko indarkeria-adierazpenei.

Faxismoa ideia lauso eta erabat emozionalen erreakzioa denez, hainbat herrialdetan erreproduzitu daiteke, nahiz eta batetik bestera ezberdintasun argiak egon. Haren etsaiak ideologia eraldatzaileak izango dira beti, hala nola komunismoa, anarkismoa edo sozialismoa. Era berean, statu quoa zalantzan jartzen ari den eta aurrerapen edo progresismo-zantzu oro gertatzen ari den edozein krisi-egoeratan hazten da, edo, besterik gabe, testuinguru horretan gerta daitekeen aldaketa aurrerakoiren baten mehatxuak bultzatuta.

Faxismoari aurre egiteko modurik onenak, beraz, arrazionaltasuna eta errealitate zehatzaren azterketa materialista dira.

Faxismoari aurre egiteko modurik onenak arrazionaltasuna eta errealitate zehatzaren azterketa materialista dira

AURREKARIAK

1922ko urrian Erromarako Martxa egin zen Italian, Benito Mussolini buru zela. Gertaera historiko horrek oihartzun mediatiko handia izan zuen nazioartean, baita Espainiako Estatuaren testuinguruan ere. Horri dagokionez, ABC egunkari kontserbadorean argitaratutako hainbat artikulu nabarmentzen dira; horietan, Mussoliniren «balentriak» goraipatzeaz gain, Espainian gauza bera lortzen saiatzeko deia zabaldu zen.

Ildo horri jarraikiz, Rafael Sánchez Mazasek, garai hartan ABCren Erromako korrespontsal lanetan ziharduenak, honela deskribatu zuen gertatutakoa: «Zaldiz egindako iraultza bat, iraultza atsegin bat, herriaren iraultza aristokratiko bat –ez masena–, odolgabea eta dotorea». Haratago joatera ere ausartzen zen, faxista italiarren biolentziarekin umorea egiten saiatuz: «Jipoitu dute, komedia bateko pertsonaia baten moduan, umore txarreko sozialistaren bat».

Baina ez zen bakarra izan. Jose María Salaverría, garaiko zenbait hedabide kontserbadoretan zebilena, are urrunago joan zen, eta hainbat idatzitan Italiako esperientzia faxista Espainiako Estatura eramateko aukera aipatu zuen. Honela aztertu zuen Salaverríak «arazoa»: «Gerrak Espainiari zenbait bizio utzi dizkio; gastatzeko eta neurririk gabe jokatzeko ohitura eta nazionalismo erregionalistaren harrotasun are handiagoa, gerraren irabazi handienak nazionalismo separatistaren bi foku nagusietan gelditu baitira: Bartzelonan eta Bilbon».

ABC egunkariak faxismoaren apologian zentratu zuen kutsu antikomunista eta antiparlamentarista nabarmena zuen bere diskurtsoa, baina Ortega y Gasset filosofoak sortutako El Sol egunkaria ere ez zen atzean geratu. El Solek jarrera anbiguoa hartu zuen, aldi berean eman baitzien ahotsa Ramiro de Maezturi –faxismo italiarraren zale sutsua– eta Luis Araquistáini –faxismoaren kritika zuzena egiten duen kazetari sozialista–. Anbiguotasun hori, azken finean, iritzi publikoa marxismoa eta faxismoa parekatzearen alde jartzeko modu bat baino ez zen.

Lehen etapa honetan, langileen prentsan faxismoaren aurrerapausoei egindako kritikak oso lotsatiak ziren; denborarekin, dena den, protagonismoa irabazi zuten.

TESTUINGURU POLITIKO ETA SOZIALA

1922an Berrezarkuntzaren erregimenaren krisia puri-purian zegoen Espainian. Kuba, Puerto Rico eta Filipinak koloniak galdu ondoren –98ko hondamendia izenez ezaguna–, Afrikako iparraldean gerra koloniala areagotu zen. Gerra horrek ez zuen gizartearen gehiengoaren onespenik izan, eta askok Kubako gerrak ohorea kaltetu zion armadaren aldebakarreko ekintza moduan ulertu zuten. Gizarte mailan, biztanleria pobretuta zegoen, eta gerrako urte jarraituek eragin zuzena izan zuten gazteengan, eta beste aukerarik gabe, paria gisa bizi ziren lurraldean zehar. Ramon del Valle-Inclánek garai hori bere esperpentoan islatu zuen, Espainiako armadaren irudiak une horretan zuen une txarra eta gerra kolonialen ondorio sozialak berariaz aztertzen zituen Martes de Carnaval lanean.

Langileen mugimenduak indar handiz egiten zuen aurrera, batez ere gune industrializatuenetan. Azpimarratzekoa da Bartzelona hiriko industria-gerrikoa. Hain justu, bertan gertatu zen etapa horretako eztanda sozial garrantzitsuenetako bat: 1909ko Aste Tragikoa. Baina ez zen bakarra izan. 1917an iraultza sobietarraren garaipenaren ondoren, jornalariek lurra hartu zuten Andaluziako eremuan; garai hori Hirurteko Boltxebike izenez ezagutzen da. Aldi berean, burgesiak sindikalisten aurkako ehiza zuzena hasi zuen, eta Eduardo Mendozak «Savolta kasuari buruzko egia» (jatorrizkoan: La verdad sobre el caso Savolta) eleberri ezagunean islatu zuen Bartzelonako «pistolerismoa».

Krisi politiko, ekonomiko, sozial eta militarrak eta langile-mugimenduaren gorakadak Espainiako Estatua lehen proiektu protofaxista abiatzera eraman zuen: Primo de Riveraren diktadura.

Nabarmentzekoa da garaiko intelektualen sektore batzuek diktadura babestu zutela, krisia bera bideratzeko irtenbide moduan ulertzen baitzuten. Alfontso XIII. erregeak Miguel Primo de Riverari «Mussolini espainiarra» deituko zion. Nolabait, Erromako Martxaren ondoren komunikabide jakin batzuek transmititzen zituzten ideiek pentsarazi zuten arazoak bideratzeko modua faxismo moduko bat inportatzea zela, eta, azkenean, inposatutako zerbait zela zirudien, testuinguruari emandako benetako erantzun natural bat baino gehiago.

Egia esan, ezberdintasun nabariak daude Miguel Primo de Riveraren eta Benito Mussoliniren artean. Hasteko, bakoitzaren jatorri soziala guztiz kontrakoa da. Mussolini errementari eta irakasle baten semea zen, eta Miguel Primo de Rivera armadari lotutako Jerezeko lur-jabeen aristokraziakoa zen. Era berean, italiarrak karisma handia zuen, eta Primo de Riverak, berriz, ez zuen inoiz masa mugimendurik gidatu, eta are gutxiago alkandora beltzen parekorik. Bi kasuetan, Italiako eta Espainiako monarkien babesa zuten, baita burgesiarena ere. Izan ere, burgesiak sentitzen zuen Europako gerraostetik eta langile-mugimenduaren gorakadatik eta, zehazki, Errusiako Iraultzaren ondoren sozialismoak izan zuen arrakastatik eratorritako kontraesanen eta klase-borrokaren larritasunaren konponbidea izan zitezkeela.

Nahiz eta ezin den, esan dugun bezala, 1923tik 1930era bitarteko diktadura-aldia Italiako mugimendu faxistarekin alderatu, kontuan izan behar dugu nola saiatu zen haren isla izaten, eta nola jo daitekeen gertakari hori Espainiako faxismoaren aurrekari moduan.

Diktaduraren esperimentuaren porrotak bide eman zion dictablanda moduan ezagutu zenari, eta ondoren, 1931ko apirilaren 14an, II. Errepublikaren aldarrikapenari. Errepublikak, aurreko etapan gertatu ez zen bezala, aurreko krisi-egoera eragin zuten gai nagusien inguruko eztabaida eragin zuen. Hauek ziren gai nagusi horiek: nazio-auzia –autonomia estatutuen sorrera daukagu hemen–, muturreko ezberdintasun sozialak –erreforma fiskalak babestuz–, lurraren banaketa, analfabetismoaren aurkako borroka edo hezkuntzan Elizak zuen erabateko nagusitasuna, besteak beste.

Testuinguru horretan sortu ziren mugimendu antolatu, eraginkor eta argiki faxistak Espainiako Estatuan. Bi nabarmentzen dira guztien gainetik: Ofentsiba Nazional-Sindikalisten Batzordeak (JONS) eta Espainiako Falangea.

JONS 1931tik 1934ra arte aritu zen. Buruzagi nagusiak Ramiro Ledesma Ramos eta Onésimo Redondo ziren, eta azken horrek lotura zuen Ekintza Katoliko izeneko erakundearekin. Ledesmak indarkeria modu sistematikoan erabiltzea helburu duen gida bat idatzi eta artikulatu zuen. Horren jomuga nagusia Errepublika garaian kaosa bermatzea zen. Antolakunde horren biktimak, batez ere, ezker politikoarekin identifikatutako erakundeak ziren.

1933ko urriaren 29an, José Antonio Primo de Riverak, Miguel Primo de Riveraren semeak, Falange Espainola sortu zuen. Erakunde horretako beste kide aipagarri bat Rafael Sánchez Mazas izan zen, 1922an Mussoliniren Erromarako Martxaren loriak abesten zituen ABCko kronista hura.

Bi erakundeek bat egin zuten 1934an, eta horrekin hasiera eman zioten 1931n Errepublikaren aldarrikapenarekin hasitako prozesuaren aurkako erasoaldi gogor bati, eta, batez ere, aurre egin zioten prozesu horrek irekitzen zuen aldaketarako aukerari.

FAXISMOA ETA KLASE SOZIALAK

Italian ez bezala, Espainiako Estatuan mugimendu horiek izaera elitista eta burgesa izan zuten nabarmen. Hala ere, langileak kausa faxistara erakartzen saiatzea zen intentzioa. XX. mendeko 20ko hamarkadan, ideologia faxistako bi aldizkari sortu ziren, langileen artean banatzen zirenak: La Palabra eta Camisa Negra.

Klase-borrokari dagokionez, mugimendu horien postulatua interklasismoa zen, hau da, nolabait, sindikalismo bertikalaren bidez klase sozialak gainditzeko ideia transmititu zuten. Posizio horrek, kontserbadurismoaren eta statu quo-aren defentsarekin batera, klase dominatzailearen defentsa dakar ezinbestean, hau da, burgesiarena.

Bertolucciren Novecento filma parafraseatuz, patroiek sorrarazi zituzten faxistak, eta zentzu batean, hala da. Mugimendu horiek, kasu batzuetan beren buruari «antikapitalista» ere deitzen ziotenak, langile-klasearen eta mugimendu aurrerakoi eta iraultzaileen aurrera pausoak ekiditeko balio izan zuten behin eta berriz, eta beraz, burgesiaren beharrezko sostengu gisa jokatu zuten. Eta ikusi besterik ez dago burgesiak nola erantzun zuen haiek finantzatuta edo, besterik gabe, haiei bidea egiten utzita.

Mugimendu horiek, kasu batzuetan beren buruari «antikapitalista» ere deitzen ziotenak, langile-klasearen eta mugimendu aurrerakoi eta iraultzaileen aurrera pausoak ekiditeko balio izan zuten behin eta berriz, eta beraz, burgesiaren beharrezko sostengu gisa jokatu zuten

Espainiaren kasua paradigmatikoa da faxismoaren eta kapital handiaren interesen defentsaren arteko harremanari dagokionez.

1936KO ESTATU-KOLPE FAXISTA ETA ALTXAMENDU BURGESA

1936ko uztailaren 18an errepublikaren aurkako estatu-kolpea gertatu zen. Hainbat indar erreakzionariok parte hartu zuten kolpe horretan, eta batez ere, Espainiako Estatuko eta beste herrialde batzuetako kapital handiak finantzatu zuen.

Gerratik bizirik atera ziren askok diotenez, ez zen harritzekoa, batez ere herri txikietan, indar falangistak armada kolpistaren beraren aurrekari gisa iristea. Horrela dokumentatzen da, kasu askotan, armada kolpistaren –izendapen okerrez «nazional» deitua– etorrera nolabaiteko pozez ikusi zutela aurreko egoeraren aldean. Talde faxistak krudelkeriagatik, emakumeak bortxatzeagatik eta muturreko indarkeriagatik nabarmendu ziren gerran. Hori ez zen kasualitatez gertatu, kolpisten estrategiaren parte zen: izua erabiltzea gerrarako arma gisa.

Frankismoaren eta faxismoaren arteko harremana agerikoa da; hain bistakoa ez dena, edo, nolabait, ezkutatzeko joera dagoena, estatu-kolpearen eta ondorengo diktaduraren eta kapitalistek beren kapitalak bermatzeko zuten beharraren arteko harremana da.

Errepublikaren erreformak lurraren banaketan eta zerga-erreforma sakon batean oinarritu ziren, eta bost urtean kapitalaren eta lanaren errentak berdindu egin ziren BPGan. Hori izan zen burgesia handiak kolpean izan zuen paperaren funtsezko elementuetako bat.

Juan March bankaria da 36ko estatu-kolpearen, kapital handiaren eta talde faxisten arteko harremana azaltzen duen funtsezko figuretako bat.

XX. mendearen hasieran, Juan March Balear Uharteetako kontrabandista bat baino ez zen, azpijoko zalantzagarri batzuen bidez botere politikoa eta soziala irabazten jakin zuena. Lehen Mundu Gerran Ingalaterrarekin gatazka diplomatiko bat izan zuen, Austriako urpeko ontziak hornitzen parte hartu zuelako. Handik gutxira, gainera, bere arerioa zen Rafael Garau kontrabandistaren hilketagatik ikertu zuten. Dena den, horrek ez zion eragotzi Primo de Riveraren diktaduran «elkarrekiko babes» akordioa sinatzea diktadorearekin, eta horrek ahalbidetu zion 1926an Banca March bankua sortzea. Francés Cambok, Kataluniako Liga Erregionalistako politikariak, Mediterraneoko azken pirata handia zela esan zuen March Primo de Riveraren gobernuaren babestua zela argitara atera zenean; izan ere, aldi berean, armak eta munizioak saltzen zizkion Rif eskualdeko Abd el-Krim buruzagiari, zeina Espainiaren aurka borrokan ari zen haren lurraldean.

Errepublikaren aldarrikapenarekin, bere jarduera irregularrei buruzko ikerketa-prozesu bat jarri zen martxan. Jaime Carnerrek, lehen kabinete errepublikarreko Ogasun ministroak, honako hau esan zuen hitzaldi gogoangarri batean: «Edo Errepublikak March menderatuko du, edo Marchek Errepublika menderatuko du». Azkenean, atxilotu egin zuten, eta kontrabandoa eta diktadurarekin kolaboratzea leporatu zioten. Ihes egin eta Parisera joan zen, eta 1936ko estatu-kolpearen finantzatzaile nagusia izan zen.

Juan Marchek Falangerekin zuen harremana, berriz, bitxia da. 1934an, José Antonio Primo de Riverak adierazi zuen Falangearen Gobernuaren lehenengo ekintzetako bat «Juan March aberats kontrabandista urkatzea» izango zela; 1936rako, ordea, kontrabandista Falangearen finantzatzaile nagusietako bat zen, diktadorearen beraren oniritziarekin.

Beste behin ere, agerian gelditzen da talde faxisten ustezko «antikapitalismoaren» eta kapital handiarekin izan ohi duten harreman onaren arteko ageriko kontraesana.

Egia esan, frankismoa amalgama ideologiko handia izan zen, bereziki antikomunismoa eta krisian zegoen status quoaren sostenguaren defentsa elkartu baitziren. Horrela, kapitalistak, katolikoak, karlistak eta, jakina, talde faxistak batu ziren, zeinak, bereziki hasieran, borroka-talde garrantzitsua izan ziren.

Diktaduran zehar, gero eta leku gutxiago utzi zitzaien. Hala ere, beren planteamendu ideologikoak erabakigarriak izan ziren pentsamendu nazional-­katolikoa eta erregimenaren oinarrizko printzipioak eraikitzeko.

Espainia «unidad de destino en lo universal» gisa, hots, «patuak elkartutako batasun unibertsal» gisa ikustea, erregimen frankistak tesi falangistetatik hartutako ideia da. Hasieran esan dugun bezala, aberriaren ideia, mugimendu faxistarentzat, printzipio metafisikoetan oinarritzen da eta mito baten eraikuntzan birsortzen da. Garai horretan aldarrikatu zen nagusia Espainiako Inperioaren mitoa da. Ramiro de Maeztu falangista nabarmendu zen mito honen sorreran 30eko hamarkadatik aurrera.

1931n, Arrazaren Eguneko ospakizuna erabili zuen Maeztuk «Hispanitatea» (jatorrizkoan: «La Hispanidad») izeneko artikulua argitaratzeko aitzakia moduan, nahiz eta egun horrek ordura arte esangura berezirik ez izan herrialde gaztelaniadunetan. Acción Española hedabide erreakzionarioan argitaratu zen, Juan Marchen finantzaketarekin, eta mitoa birsortzeko oinarrizko premisak ezarri zituen eta pentsamendu nazional-katolikoaren funtsezko zutabe bilakatu zen.

Bi dira ezagutzaren teoria nagusiak: idealista eta materialista. Lehenengoak ideiak errealitatea sortzen duela argudiatzen du; bigarrenak, aldiz, errealitatearen gaineko esperientziak eraikitzen dituela ideiak. Maeztuk, bere idazkian, errealitate zehatzaren azterketa idealista egiteaz gain, idealismoaren eta materialismoaren arteko eztabaida filosofiko hori bere planteamenduaren tesi nagusi bihurtzen du. Horrela, «Hispanitatea» artikulua katolizismo politikoaren eta monarkiaren ideien bidez islatzen da hori; hain justu, ideia horiek Frantziako Iraultzako printzipioetan –laikotasuna edo Entziklopedia, esaterako– adierazten den basakeriak suntsitutako iragan bateko elementu gisa agertzen dira. Idazle erreakzionarioaren aburuz, «hispanitatearen» gainbeheraren errudun nagusia arrazionalismo deituriko «zorigaitza» izan zen, besteak beste, Rousseau –eta Karl Marxen– gisako idazleek ekarri zutena.

Ikus dezakegunez, hor agerian gelditu zen inspirazio faxistaren beharrezko mitoa, nazio-eraikuntza erreakzionario eta idealista oso bati bide eman ziona. «Nazio-eraikuntza» hori –XX. mende hasierako Espainiako mugimendu faxistetan presente egon zen– frankismoaren euskarri ideologikoaren elementu superestrukturala izan zen, baita gaur egungo nazionalismo espainiarraren sektore atzerakoienentzat ere.

Franco diktadorearen heriotzaren eta izendapen okerrez trantsizio esaten zaion horren ondoren, ez zen aldaketa esanguratsurik gertatu 30eko hamarkadan faxismoaren buru ziren filosofoek egindako nazio-eraikuntza hartatik.

Sinplekeria bat da, edo, hobeto esanda, eslogan politiko soil bat, faxista bat burges izutu bat besterik ez dela esatea. Hala ere, burgesiak ez du arazorik faxistak borroka-talde gisa erabiltzeko, krisian dagoen gizarte batean bere interesak inposatu nahi dituenean.

Burgesiak ez du arazorik faxistak borroka-talde gisa erabiltzeko, krisian dagoen gizarte batean bere interesak inposatu nahi dituenean

Europako neofaxismoari buruzko eztabaida irekita dago, eta beste artikulu bat baliatuko dut testuinguru berri horren inguruan sakontzeko.

Gogoratu behar dugu, Marxek zioen bezala, historia bi aldiz errepikatzen dela: behin tragedia gisa, eta beste behin iruzur moduan. Hau da, ez da bi aldiz errepikatzen. Zentzu horretan, premiazkoa da iruzurrari adi egotea eta iruzurgileak eta horietatik eratortzen diren arriskuak identifikatzen jakitea.