"Iraganera ez zara zeure burua entretenitzeko anekdota bila joaten, baizik eta gaur egun gertatzen den hori ulertzeko gako bila. Historialariaren lanak ez badu bizi zaren mundua ulertzeko balio, ez du ezertarako balio" - Josep Fontana

Testu honetan ikusiko dugu nola Israelgo Estatu modernoa, 1948an jaioa, Mendebaldeko herrialdeek arabiar mundua kontrolatzeko (eta aldi berean desegonkortzeko) zuten nahiari jarraikiz sortu zen. Mendebaldeko herrialdeek, bereziki Erresuma Batuak eta Estatu Batuek, arrisku moduan ikusten zuten herrialde arabiarrak Mendebaldeari aurre egiteko gai izango litzatekeen estatu edo konfederazio bakarrean batzearen aukera. Mendebaldearen eta Ekialdearen arteko enfrentamendua berpiztearen beldurrak bultzatu zuen inperialismo europarra estatu sionista eraikitzera. Jarraian ikusiko dugun moduan, estatu horrek antz handiagoa du herrialde europarrekin mundu semitarekin baino.

Lehen hurbilketa gisa, Israelgo Estatuaren jatorria ulertzeko, XIX. mendearen erdialdeko Europara jo behar dugu. Europako kontinentea, garai hartan, erromantizismoaren eta nazionalismoaren irakinaldian murgilduta zegoen, eta testuinguru ideologiko horretan sortu ziren identitate nazionalak gaur egun ulertzen ditugun bezala. Espainiar, frantziar, greziar, errusiar, euskal edo beste edozein nazionalismok iragan mitifikatu eta sasi-historikoetan oinarrituta eraiki zituzten euren oinarri identitarioak (eskuarki, oinarri horiek Erdi Aroko erresumetan oinarritzen ziren); nazionalismo sionistak berea osatu zuen eta bere jatorria Eretz Israel edo Israelgo Lurraldean ezarri zuen. Judako eta Israelgo erresumek duela 3.000 urte okupatutako lurra aipatzen du termino horrek.

Sionismoaren aita Theodor Herzl hungariarra izan zen (1860-1904). Moses Hessek (1812-1875) Erroma eta Jerusalem lanean planteatutako ideietan oinarrituta, Europak jasaten duen antisemitismorako irtenbide bakarra Israelgo Lurraldera itzultzea dela ezarri zuen, eta sionismo gisa ezagutzen dugun ideia garatu zuen. Izan ere, antisemitismoa ohikoa zen Europan Erdi Arotik, kristau sinesmenaz geroztik juduek salatu baitzuten Jesukristo erromatarren aurrean, gurutziltzatzera kondenatuz. Hau da, kristauek hasieratik gorrotatzen zituzten juduak, beren mesiasaren heriotzaren errua egozten zietelako. Hori da antisemitismoaren jatorria Europan.

Erdi Arotik hasi eta antisemitismo fanatikoenaren gailurra izan zen Holokausto nazira arte, juduek era guztietako gaiztakeriak jasaten zituzten beren bizilagun kristauen partetik. Erdi Aroan, Europako antisemitismoaren lehen adibide gisa, judutegiak zeuden, Erdi Aroko hirien barruan juduentzat erreserbatutako auzo harresituak, kristauengandik bereizten zituztenak. Gizarteak uzta txarra, izurria edo beste edozein gaitz jasaten zuenean, kristauek juduei egozten zieten zorigaitz horien errua, eta salatzen zuten deabruarekin bat egin izana. Funtsik gabeko salaketa xenofobo horiek bide ematen zieten populazio juduaren aurkako pogromo, sarraski eta harrapaketa indiskriminatuei. Juduek, inolako babesik gabe, imajina zitezkeen era guztietako umiliazioak eta laidoak jasaten zituzten beren ghettoetan. Pogromo horiek modu ezin hobea ziren elite pribilegiatuarentzat, alegia, nobleziarentzat eta kleroarentzat, langile klase nekazariak bere gorrotoa bidera zezan ezberdina zenarengana; hartara, edozein kulpatatik libratzen ziren, eta, gehiegizko zergen bitartez, nekazariek ekoizten zuten uztaren zati handi bat lapurtzen zuten.

Pogromo horiek modu ezin hobea ziren elite pribilegiatuarentzat, alegia, nobleziarentzat eta kleroarentzat, langile klase nekazariak bere gorrotoa bidera zezan ezberdina zenarengana; hartara, edozein kulpatatik libratzen ziren, eta, gehiegizko zergen bitartez, nekazariek ekoizten zuten uztaren zati handi bat lapurtzen zuten

Israelgo Lurralderako migrazioei aliyá (edo aliot pluralean) zeritzen, eta israeldar nazionalistak Palestinako lurra kolonizatzen hasi ziren une horretan. Migrazio horiek progresiboki handituz joan ziren hamarkadak aurrera joan ahala, eta izugarri egin zuten gora Alemanian nazismoa boterera iritsi eta, 1948an, Israelgo Estatua sortu zenean.

Sionismora berriro etorrita, Theodor Herzlek, juduek mendetan zehar jasaten ari ziren antisemitismoari irtenbide bat ematearren, Der Judenstaat (1896) liburuan, juduen herriarentzat espiritualki garatzeko estatu eta leku baten beharra planteatu zuen. Liburuak Palestinan lurrak erostera bultzatzen zituen juduak, pixkanaka lurraldea kolonizatzeko helburuz. Obra horri, hasiera batean, Rede an die Rothschilds edo "Rothschildarrei apelazioa" izena eman behar zitzaion, bankari-familia handiari erreferentzia egite aldera, eta xedea zen helburu sionista gauzatzeko laguntza lortzea. Azkenik, Rothschild baroiak uko egin zion proiektuari izen hori emateari, bere negozioetan izan zitzakeen ondorioengatik, baina hemen ikusten dugu, lehen aldiz, sionismoak eragin handiko pertsonen laguntza bilatu zuela bere proiektu nazionala gauzatzeko.

Lehenengo aliyá, ordea, Herzlen Der Judenstaat liburua argitaratu baino urte batzuk lehenago hasi zen. Zehazki, 1881ean hasi eta 1903an amaitu zen, "Sionen maitaleak" izeneko juduen mugimendu herrikoiak bultzatuta. Partaideak, oro har, Ekialdeko Europatik zetozen, eta, nagusiki, garai hartan Errusiako Inperioak menderatutako lurraldeetatik, non pogromoak eta antisemitismoa bereziki basatiak ziren (Europako mendebaldean baino askoz ere basatiagoak). Nabarmentzekoa da europar judu gehienak kontinente horren ekialdean biltzen zirela eta Hungariak, Poloniak, Ukrainak edo Errusiak komunitate horretako populazio oso handiak zituztela. Palestinarren lurretara egindako lehen migrazio hori 1880ko hamarkadako lehen urteetan bultzatu zuen tsarren inperioak astindu zuen antisemitismo olatuak. Olatu hura, neurri batean, Narodnaya Volyak (narodnikiak) Alexandro II.a tsarra hil izanak eragin zuen, izan ere juduei egotzi zitzaien, arbitrarioki, hilketa hura. Lehen migrazio hartan sionistek euren lehen hiriak sortu zituzten: Rishón LeZion, Rosh Piná eta Zichron Yaakov, besteak beste.

Palestinarren lurren kolonizazio judua defendatzeko argudio nagusietako bat izan zen "jenderik gabeko lurra" zela. Hau da, Herzlen jarraitzaileen arabera, Palestinan ez zen inor bizi, eta, beraz, zilegi zen lur horiek okupatzea. Aipatzekoa da argudio hori bera erabili zutela estatubatuarrek Ipar Amerikako tribu indigenak kanporatzeko eta akabatzeko, eta hamarkada batzuk geroago Hitlerrek ere erabili zuen Lebensraum teoria eta Ekialdeko Europako eslaviarren kanporatzea justifikatzeko. Ideologia nazionalista horiek guztiek, beraz, kutsu arrazista eta espantsionista bera dute.

1880 eta XX. mendeko lehen hamarkada artean, aliot horiek sustatu zituzten Europan izan ziren antisemitismo kasu ugarik, besteak beste, Frantziako Dreyfus Kasuak eta Errusiako Inperioan argitaratu izanak Siongo jakintsuen protokoloak (pentsamendu hitleriarrean eragin handia izan zuena).

Gaur egun ezagutzen dugun estatu sionistaren sorrerara etorrita, bi gertakarik ezarri zituzten haren sorrera-oinarriak: Sykes-Picoteko Akordioak (1916) eta Balfourreko Adierazpenak (1917). Biak ala biak daude kokatuta Lehen Mundu Gerraren eta Otomandar Inperioaren gainbeheraren testuinguruan. Lehen Mundu Gerran, frantziar eta britainiar inperioek beren eragina Mediterraneoko Sortaldera hedatzeko aukera ikusi zuten.

Sykes-Picoteko Akordioak britainiarren eta frantsesen arteko eragin-esferen banaketa ezartzen zuen, eta, aldi berean, arabiarrak traizionatzen zituen, izan ere Ententeko potentziek independentzia agindu zieten gerra amaitu ondoren. Britainiarrek Palestina, Transjordania eta Irak hartu zituzten; frantsesek, berriz, Libano eta Siria.

Estatu juduaren auziari dagokionez, gai horri buruzko lehen elkarrizketak egin ziren, eta egia den arren gerraren ondoren sionistei ez zitzaiela desio zuten estaturik eman, aldeko lehen jarrerak ikusten hasi ziren, David Lloyd George Britainia Handiko Ogasun kantzilerrarena, kasu.

Adierazpen hori benetako balio juridikorik gabeko promesa izan zen, eta, jakina, ez zen bertako biztanle arabiarrekin kontsultatu, Europako ikuspegi arrazistak (baita sionismoarenak ere) basati eta zibilizatu gabekotzat baitzeuzkan arabiarrak

Urtebete geroago, Lionel Walter Rothschildek (Rothschild bankari dinastia garrantzitsuko handiki judua) eta Arthur James Balfourrek (Atzerri ministro britainiarra) Balfourreko Adierazpena idatzi zuten, gobernu batek Palestinan sionismoaren ideietan oinarritutako estatu bat sortzeari buruz egindako lehen adierazpen publikoa. Londresek hartutako erabaki horrek argi eta garbi erakusten zuen britainiarren borondate inperialista, Mediterraneoko Sortaldean bere aldeko interesen aliatua izango zen estatu bat sortzekoa. Adierazpen hori benetako balio juridikorik gabeko promesa izan zen, eta, jakina, ez zen bertako biztanle arabiarrekin kontsultatu, Europako ikuspegi arrazistak (baita sionismoarenak ere) basati eta zibilizatu gabekotzat baitzeuzkan arabiarrak. Honakoa zen agiri horretan adierazitakoa:

“(...) Maiestatearen gobernuak atsegin handiz ikusten du Palestinan herri juduarentzako etxe nazional bat ezartzea [...], Palestinan dauden komunitate ez-juduen eskubide zibil eta erlijiosoei kalterik ez zaie egingo, ezta beste edozein herrialdetan dauden juduen herritar-eskubide eta egoera politikoari ere.”

Hala ere, bi akordio eta adierazpen horiei beste dokumentu bat gehi dakieke, 1907ko Campbell-Bannerman izenekoa, honakoa dioena:

“(...) Badira hedadura handiak kontrolatzen dituzten herriak (arabiarrak), baliabide ugari, bai agerian eta bai ezkutuan ere, dituzten lurraldeak. Munduko bidegurutzeetan nagusi dira. Beren lurrak giza-zibilizazio eta erlijioen sorleku izan ziren. Herri horrek fede bakarra, hizkuntza bat, historia bat eta aspirazio berak ditu. Hesi natural batek ere ezin du herri hori isolatu, ez batzuk ezta besteak ere [...] baldin eta, halabeharrez, nazio hori Estatu bakarrean bateratuko balitz, munduaren patua bere eskuetan leukake eta Europa mundu osoaregandik bereiziko luke. Gogoeta horiek serioski kontuan hartuta, atzerriko gorputz batek nazio horren bihotzean landatua behar du izan muturren integrazioa saihesteko, gorputz horren boterea higa ez dezaten etengabeko gerren bitartez. Mendebaldeak tranpolin gisa ere erabil lezake bere ezkutuko helburuak lortzeko.”

 Gaur egun argi ikusten dugu “tranpolin” hura estatu sionista zela.

 1918an Lehen Mundu Gerra amaitu, eta, 1920tik 1948ra, Palestinan Britainiar Agintaldia ezarri ondoren, Ententeko potentzia garaileek arabiarrekin nahiz sionistekin (biei agindu zizkieten estatu independenteak gerra amaitzerako) izandako tratuak ez betetzeak azken horien haserrea ekarri zuen. Orduan hasi zen Palestinaren gaineko administrazio nahaspilatsuaren garaia Londresentzat. Dena dela, juduak Palestinara migratzen hasi ziren berriro gatazka amaitu ondoren, eta 1920ko hamarkadan 100.000 judu baino gehiago iritsi ziren administrazio britainiar sortu berrira. Britainiarrek, modu horretan, bi helburu bete zituzten bakarraren prezioan. Alde batetik, etorkizuneko estatu juduaren proiektua elikatzen zuten, hau da, euren aliatua izango zen proiektua eta mundu arabiarra eta haien merkataritza bide nagusiak kontrolatzeko bazkide nagusi izango zuena; eta, bestalde, juduak Erresuma Batutik kanporatzea sustatzen zuen (gogora dezagun garai hartan europar biztanleriaren gehiengoa erabat antisemita zela).

Britainiarrek, modu horretan, bi helburu bete zituzten bakarraren prezioan. Alde batetik, etorkizuneko estatu juduaren proiektua elikatzen zuten, hau da, euren aliatua izango zen proiektua eta mundu arabiarra eta haien merkataritza bide nagusiak kontrolatzeko bazkide nagusi izango zuena; eta, bestalde, juduak Erresuma Batutik kanporatzea sustatzen zuen

Agintaldiko ezegonkortasunaren lehen gorabeherak 1920an eta 1921ean iritsi ziren, Jaffa eta Jerusalem hirietan arabiarrek juduen aurka atentatu bana egin zutenean. Atentatu horiek palestinarren haserrearen ondorio ziren, ikusi baitzuten inposatutako Europako potentzia batek lurrak eman zizkiela, bere apetaz, kolono europar iritsi berri batzuei. 1929an, beste atentatu batek hemezortzi kolono judu hil zituen Safeden; urte berean, Hebronen, beste 67 judu hil zituzten kolono sionisten aurkako beste atentatu batean. Hurrengo urteetan, palestinarrek britainiarrei eta juduei egindako atentatuek dozenaka burokrata ingeles eta kolono hil zituzten.

Hura izan zen indar paramilitar sionistak sortu ziren unea ere, Haganá (1920an) edo Irgún (1931n), esaterako. Indar horiek 1940ko hamarkadaren hasierara arte ia britainiarren aliatu gisa jardun zuten. Hamarkada horietan egin zuten atentaturik nabarmenena, beharbada, Haganák Jacob Israel de Haan poeta judu antisionistaren kontra gauzatu zutena, azken horrek ideologia sionistari egindako kritikengatik.

1936an arabiar greba orokorra hasi zen. Urtebete baino gehiago iraun zuen agintaldian, eta Arabiar Matxinada Handian iritsi zen une gorenera, 1936ko apirilean hasi eta 1939ko abuztura bitartean. Matxinadak palestinarrak alde batean jarri zituen, eta, bestean, aliantza judu-britainiarra. Altxamenduaren ondorioz, 429 judu, 143 britainiar eta 2.500 eta 5.000 palestinar artean hil ziren (14.000 zaurituez gain; guztira, palestinarren %10ek jasan zuen, modu batean edo bestean, judu-britainiarren errepresio gogorra). Matxinada horren ondorioz, 1939ko Liburu Zuria idatzi zen. Liburu horrek, juduen eta arabiarren atseginaren kontrara, ezartzen zuen Palestinarako juduen migrazioa mugatuko zela urtean 75.000 judutara, eta, aldi berean, lur berriak erostea debekatzen zitzaien (judu guztiei). Dena dela, 1930eko hamarkada izan zen kolono judu gehien jaso zituena; 200.000tik gora, hau da, ordura arteko kopururik handiena.

Alemaniako diktadura faxistaren garaian, juduen pairamena oso gogorra izan arren, sionisten eta nazien arteko akordioak ere egin ziren. 1933ko abuztuan, Haavarako Akordioa zeritzonaren bitartez, Alemaniako Federazio Sionistak, Leumi Bankuak eta Alemaniako Ekonomia Ministerioak Palestinarako migrazio judua sustatzeko plan bat adostu zuten. Nazien helburuak ziren, batetik, juduak Alemaniatik kanporatzea, eta, bestetik, judu horiek Palestinan lantegiak irekitzea, bertako manufakturak Alemaniara esportatzeko. Itxuraz, akordio horrek iraun zuen bitartean, 1937an, Gestapok armak transferitu zizkion Haganári, Matxinada Handian arabiarren aurka erabil zitzaten. Haavarako Akordioak 1938ra arte iraun zuen. Informazio hori berriro baieztatu zen 1957an, Hans Friedenthal Alemaniako Federazio Sionistako presidenteari egindako elkarrizketa batean:

“Gestapok ahal zuen guztia egin zuen garai hartan emigrazioa sustatzeko, bereziki Palestinarakoa. Askotan, emigraziorako prestaketei buruzko zerbait behar genuenean, haien laguntza jasotzen genuen beste agintari batzuengandik. Jarrera hori konstantea eta uniformea izan zen uneoro, 1938. urtera arte.”

Bigarren Mundu Gerra amaitu eta juduen komunitateari buruzko nazien krimen izugarriak publiko egin ondoren, Mendebaldeko iritzi publikoa traumatizatuta geratu zen. Hori, ordea, sionismoak erabili egin zuen bere argudioa indartzeko, estatu propioa eskuratze aldera. Britainiar agintaldiko atentatu sionistak gatazkaren amaieran sortu ziren, beren estatuaren sorrera behartzeko asmoz. Atentaturik garrantzitsuena Irgunek (gaur egun Israelen agintean dagoen Likud alderdiaren aitzindaria) Rey David hotelaren aurka egindakoa izan zen, eta 91 lagun hil zituen.

Gerra irabazi zuten bi potentzia nagusiek, Sobietar Batasunak eta Estatu Batuek, estatu judu baten sorrera babesten zuten, beren interes geopolitikoetarako aliatu potentzialtzat baitzeukaten. Alde batetik, sobietarrek etorkizuneko estatu horrekin aliantza bat sortzeko itxaropena zuten, Palestinara emigratutako ehunka mila judu bertatik, SESBetik, zetozelako. Gainera, judu horietako askok Iraultza Boltxebikean parte hartu zuten eta sozialistak ziren; Stalinek, berriz, aukera ikusten zuen eremu komunista Mediterraneoko Sortaldera hedatzeko. Bestalde, Washingtonek Mendebaldeko kapitalismo inperialistaren interesei leiala izango zen estatu bat lortzeko estrategia britainiarrarekin jarraitu nahi zuen, mundu arabiarra ezegonkortzeko

Nazio Batuen Erakundea 1945ean sortu zen, eta Bigarren Mundu Gerrako bost irabazleek (garrantzitsuenek) (SESB, AEBak, Erresuma Batua, Frantzia eta Txina) osatu zuten Segurtasun Kontseilua. Nazio Batuen Erakundeak 1947an ebatzi zuen britainiar agintepeko Palestina bi estatutan banatzea. Biztanleriaren eta lurraldearen banaketa oso desorekatua izan zen: lurraldearen %43 palestinarrei eman zitzaien eta %57 sionistei, lurralde horretako biztanleen ia bi heren arabiarrak izan arren, eta heren bakarra judua.

Nazio Batuen Erakundeak 1947an ebatzi zuen britainiar agintepeko Palestina bi estatutan banatzea. Biztanleriaren eta lurraldearen banaketa oso desorekatua izan zen: lurraldearen %43 palestinarrei eman zitzaien eta %57 sionistei, lurralde horretako biztanleen ia bi heren arabiarrak izan arren, eta heren bakarra judua

Banaketa horrekin, sionistak asko poztu ziren, eta arabiarrei, berriz, haserrea eragin zien, bidegabekeriatzat hartu baitzuten. Horrela, bada, 1947ko azaroaren 30ean zatiketa ituna sinatu, eta hurrengo egunean sei hilabete iraun zuen palestinarren eta sionisten arteko gerra piztu zen. Gerran zehar, sionistek AEBen eta SESBen babesa jaso zuten. Hasieran palestinarrak gerran garaile baziren ere, bigarren fasean, eta David Ben Gurionek talde armatu sionistak berrantolatu ondoren, israeldarrek aurrea hartu zuten, eta 1948ko maiatzaren 14an Israelgo Estatuaren independentzia aldarrikatu zuten.

Liga Arabiarrak berehala erreakzionatu zuen eta Palestinaren aldeko gerran parte hartu zuen. Dena den, hainbat arrazoi tarteko (esaterako, batasun taktikorik eza), herrialde arabiarren arteko gatazkek eta Jordaniako erregeak lurralde palestinarrak anexionatzeko zituen ezkutuko anbizioak, palestinarren porrot mingotsa ekarri zuten, 1949ko uztailaren 20an. 1949ko apirilean Lausanan bakea ezartzeko hasitako elkarrizketetan (palestinarrak ez zeuden ordezkatuta) ez zen akordiorik sinatu, israeldarrek inolako kontzesiorik onartu ez zutelako.

Arabiarrek, euren artean, al-Naqba edo "hondamendia" izenez ezagutzen dute gerra hori, ez bakarrik lurraldearen galeragatik, baita Israelgo Armada zentralizatuak egindako sarraskiengatik ere. Izan ere, palestinarrei irabazten zien lurralde orotan, herrixkak suntsitu eta biztanleria arabiarra exekutatzen zuen. Guztira 750.000 palestinar inguru bota zituzten beren lurretatik garbiketa etnikoaren indarkeria zela medio. Hurrengo 50 urteetan, Israelek, erabat armaturik, bost milioi etorkin judu hartu zituen, eta mundu osoko gastu militarrik handiena bazuen ere, Estatu Batuen mota guztietako laguntzei esker iraun ahal izan zuen ekonomikoki: edozein herrialdek inoiz beste batengandik jaso duen laguntzarik handiena jaso zuen.

BIBLIOGRAFIA

Finkelstein, N. (2003). Imagen y Realidad del Conflicto palestino-israelí, Ediciones Akal.

Fontana, J. (2011). Por el Bien del Imperio: Una Historia del Mundo desde 1945. Barcelona: Pasado & Presente.

Martinelli, M. A. (2022). Palestina (e Israel): Entre intifadas, revoluciones y resistencias. Universidad Nacional de Luján.

Pappé, I. (2015). La Idea de Israel. Una Historia de Poder y Conocimiento, Ediciones Akal.

Sand, S. (2013). La Invención de la Tierra de Israel, Ediciones Akal.