Aurten mende eta erdi bete izanak erakutsi duen gauzarik nabarmenetakoa da, segur aski, Komunaz zeinen gutxi dakigun, eta hartaz ezer gutxi badakigu, are gutxiago haren garrantzi artistiko-kulturalaz. Komunistontzat, ordea, ezinbesteko esperientzia da Parisko Komuna, 71 egun iraun zuen proletalgoaren gobernu miresgarri hura, zeinetara jo behar baitugu etengabe irakaspenak atera nahi baditugu. Irakaspen politiko horien artean sartu beharko lirateke arteari eta kulturari buruzkoak ere: artisten posizioak, izandako eztabaidak, hartutako erabaki politikoak, guztiak dira kontuan hartu beharrekoak arteari ikuspuntu iraultzailetik begiratu nahi liokeenarentzat. Izan ere, Komunaren esperientziak artearen historia sozialaren pasarte garrantzitsu bat osatzen du, baita pasarte hori ulertzeko gakoak eman ere. Hemen egingo duguna horren guztiaren errepaso labur bat da.

LUXUZKO LANGILEAK: ARTISTAK IRAULTZAREN KONTRA

Errotikako iraultzek modurik eta argienean azalerarazten dituzte antagonismo politikoak, eta horrek nahitaez eragiten du bizitza sozialaren alderdi guztietan, baita arte eta kultur esparruetan ere. Gainera, Frantziaren egoera soziopolitikoa bereziki nahasia izan zen XIX. mende erdialdetik aurrera, eta giro iraultzailea nabarmena. 1848ko errebolta errepublikarrek eta haren ondorengo berrezarpen monarkiko bonapartistak arrastoa utzia zuten hainbat artisten ideia eta iritzi politikoetan; izan ere, Erromantizismotik gertu zebiltzan artistek Errepublikaren eta aurrerapen sozialaren ideiekin egin zuten bat XIX. mendearen lehen hamarkada haietan, proletalgoaren eratze sozialaren eta politikoaren garaietan, hain justu. Asko izan ziren –haietako hainbat literaturaren historia modernoko izen esanguratsuenetakoak– iraultza errepublikarraren alde lerratu zirenak: Gustave Flaubert, George Sand, Alphonse Lamartine, Victor Hugo eta Charles Baudelaire, kasurako.

Handik aurrera, ordea, egoera erabat aldatu zen. 1848ko iraultzetatik ateratako irakaspen handienetakoa izan zen hurrengo iraultzak izaera proletarioa izango zuela, Marxek formulatu zuen gisara. Parisko Komuna izan zen horren froga, baita haren aurrean hainbat artistek hartu zuten jarrera ere.

1871eko martxoaren 18tik aurrera, proletalgo iraultzaileak Parisen gaineko botere-hartzea aldarrikatu zuen Komuna onartuta eta ezarrita. Ordura arte iritzi politiko aurrerakoiak mantendu zituzten hainbat artistek erabat aldatu zuten beren posizioa Komunaren aurrean. Gustave Flaubertek, Madame Bovary maisulanaren egileak eta lehenago errepublikazalea izanak, esaterako, Komunako kideenganako muturrerainoko gorrotoa garatu zuen. Honela idatzi zion George Sandi gutun batean, 1871ean bertan: «Nire ustez, Komuna osoa galeretara kondenatu behar genuen eta ergel odoltsu horiek Parisko hondakinak jasotzera behartu, presoen gisara lepotik kateatuta». Émile Zola ere, orduan gaztea eta kontserbadorea –gerora bihurtuko zen idazle konprometitu paradigmatiko eta langile-borroka islatzen zuten nobela ezagunen egile–, Komunaren kontra lerratu zen, Gustave Courbet artista iraultzaileaz publikoki trufatuta.

Hain tarte laburrean halako aldaketa gertatu izana harrigarri suerta liteke agian, baina azalpena, esan bezala, 1848ko iraultzak eta 1871koak zuten klase-eduki erabat desberdinean bilatu behar genuke: hasiera batean II. Errepublikaren alde egon zirenek guztiz posizio kontrairaultzailea hartu zuten iraultzaren subjektua proletalgoa bihurtu zenean eta gainditu beharrekoak ordena sozial burgesa eta klase-gizartea bera bihurtu zirenean. Iraultzarekin, artista horietako askok beren pribilegioak arriskuan ikusi zituzten, eta izan ziren armekin defendatu zituztenak edo Paristik alde egin zutenak ere. Hala ere, sakonago ere joan gintezke. Erromantizismotik gertu kokatzen ziren artista asko ideologia aristokrata batean finkatu ziren: zibilizazioaren kontzepzio elitista batetik, uste zuten elite nobleen gobernu batek soilik berma zezakeela gizartearen garapen estetiko eta intelektuala. Zentzu horretan, gehientsuenak antiburgesak ziren: gizarte industriala eta moralismo burgesa arbuiatzen zuten; hala ere, horrek ez zituen iraultza proletarioaren aldeko egiten. Kontrara, posizio elitista bat hartuta, gehientsuenek herri langilearenganako gorrotoa garatu zuten, proletalgoaren politizazioaren aurrean. Hortik ulertu behar da proletalgo iraultzaileari «barbaro» deitu izana edo «animalia» edo «ero». Charles Leconte de Lisle poeta frantsesaren kasua argigarria izan daiteke. Poeta izateaz gain, herriz herri aritu ohi zen hizlari iraultzaile gisa, harik eta egun batean herritarrek harrika hartu zuten arte. Honela esan zuen: «Zeinen ergela den herria! Esklaboen betiereko arraza da, ezin duena bastarik eta uztarririk gabe bizi. Ez gara, beraz, berriro harengatik borrokatuko, gure ideal sakratuagatik baizik».

Ideal sakratu hori ez zen, jakina, Komunaren ideal bera: artista aristokratek ikusi zuten beren interesak eta Komunako subjektuarenak ez zirela berak. Lehenengo horiek nahi zuten gizartea eliteek gobernatutako zen, jakintza intelektuala eta gustu estetikoa izango zuten eliteek, artistek arazo materialik gabe beren bizitza arteari eskaintzea berma zezaten, eta aukera hori herri xeheari kontrajartzen zioten. Baudelairek zioen: «Aristokraziarik gabeko herri batengan, edertasunaren kultua usteldu, murriztu eta desagertu baino ez daiteke egin». Hain justu, garai hori bera da artista aurrez erromantikoak politikatik aldendu ziren garaia, beren jardunbide artistikoa gizartetik ahalik eta aldenduen egitea bilatu zuten, arteak bere arau propioen arabera jardun zezan. Artea arteagatik ideiaren garaiak ziren. Alabaina, ideia horren sorrera erabat zegoen errotuta posizio aristokratiko elitistan eta, ondorioz, ­klase-gizartearen betikotzean. «Gu luxuzko langileak gara», esan zuen Flaubertek, «Artea Arteagatik maitatu beharra dago; bestela, lanik xumeenak gehiago balioko luke». Esan bezala: burgesiaren kontrakoak, izan, izango ziren, baina halaber da nabarmena herri langilearenganako gutxiespena eta artegintza pribilegio gisa ere mantenarazteko nahia.

Komunaren eta sozialismo iraultzailearen posizioa oso bestelakoa zen. William Morris artista sozialista britainiarrak –bide batez, Parisko Komuna gertutik bizi zuenak, arrasto garrantzitsua utziz bere pentsamenduan– ahotsa altxa zuen halako ideien kontra. Haren ustez, artea arteagatik predikatzen zuen eskolak, finean, «gutxi batzuek gutxi batzuentzat landutako» arte bat aldarrikatzen zuen, eta «beharrezkoa zuen –eginbehar bat, eginbeharrik onartzekotan– jendetza arrunta gutxiestea». Morrisek justu kontrara pentsatzen zuen: «Artearen kausa herriaren kausa da. (...) Egunen batean Artea berreskuratuko dugu guretzat, bizitzaren plazererako, alegia; Artea berreskuratuko dugu gure eguneroko lanerako».

POEMAK ETA ZAPATAK: ARTISTAK IRAULTZAREN ALDE

Parisko Komunak zentzu praktikoa eman zien Morrisen hitzei. Marxek, gertakarien bere irakurketan, Komuna «lanaren emantzipazio ekonomikoa gauzatzeko forma politiko azkenean deskubritua» izan zela esan zuen. Zein zentzu izan zezakeen forma politiko horrek kulturaren eta artearen esparruetan? Hain justu horixe: lanaren esplotazioa eta klase-gizartea bera abolitzeko saiakera hartan, arteak eta kulturak ere klase-pribilegio izateari utzi behar zioten derrigorrez, berreskuratu egin behar zituen proletalgoak «eguneroko lanerako».

Lanaren esplotazioa eta klase-gizartea bera abolitzeko saiakera hartan, arteak eta kulturak ere klase-pribilegio izateari utzi behar zioten derrigorrez, berreskuratu egin behar zituen proletalgoak «eguneroko lanerako»

Arestian ikusi bezala, artista asko eta asko Komunaren kontra lerratu ziren arren, aldeko beste hainbat ere izan ziren. Are, izan zen Parisko gertakarietan aktiboki parte hartu zuenik. Victor Hugok, Les Misérables nobela erraldoiaren egileak, esaterako, Komunaren alde egin ez arren, gogor salatu zuen burgesiaren errepresio bortitza eta harreman estua mantendu zuen Louis Michel bezalako militante komunero iraultzaileekin. Aipagarria da Auguste Villiers de l’Isle-Adam idazlea ere, ezkerreko hegeldarra eta Ipuin krudelak bilduma eszentrikoaren egilea, hasieratik paratu zen Parisko proletalgoaren alde. Bestalde, hor dauzkagu Paul Verlaine eta Arthur Rimbauden kasu bitxiak, zeinek lotura estua izan baitzuten Komunarekin, nahiz eta bi-biak idazle moderno handi gisa izan ezagunak: Verlainek aktiboki hartu zuen parte Komunan eta gero erbestera joan behar izan zuen, eta Rimbaudek, zuzenean parte hartu ez bazuen ere, Komunaren aldeko jarrera sendoa erakutsi zuen behin baino gehiagotan, bai poemetan eta baita iritzi politikoetan ere. Haren obra despolitizatzeko etengabeko saiakera badago ere, idatzi zuen garai laburrean sarritan erakutsi zuen proletalgoaren emantzipazioaren aldeko jarrera. Honela zioen 1870ko bere «Errementaria» poeman:

Eugéne Pottier ere, langile sozialista eta figura ezinbestekoa gure kronika honetan, poemak idazten ari zen Komuna aurreko garai hartan. Ordurako Lehenengo Internazionaleko kidea, gerora idatziko zituen Internazionala ereserkiaren bertsoak, baina 1870ko poema batean jada honela esan zuen: «Izenda dezagun Komuna gorria / Gorri, egunsenti bat nola!»

Artista plastikoen artean ere giro iraultzaileak eragin nabarmena izan zuen. Haien artean aipa daitezke Jules Dalou, James Tissot edo Honoré Daumier pintore, eskultore eta estanpatzailea. Azken hori artista iraultzailearen adibide nabarienetako gisa gogoratzen dugu, gainera: 1830eko, 1848ko eta Komunako iraultzetan parte hartua, muturreraino eraman zuen proletalgo sozialistaganako konpromisoa artean islatzeko asmoa. Komuna aurreko garairako, bere garaiko langileen borroka eta miseria erakusten zuten lanak zituen eginak, baita klase etsaiaren ankerkeria erakusten zutenak ere, «aristokrazia lepazuria»rena bereziki.

Gustave Courbet da, ordea, artista plastikoen artean aipagarriena, segur aski, bere garrantzi artistiko eta politikoagatik. Erromantizismotik errealismorako saltoaren paradigma gisa ezaguna izanagatik, Courbetek beti erakutsi izan zituen bere ideia sozialistak pinturaren bitartez. Bera ere langile-jatorrikoa eta artista autodidakta, XIX. mendearen erdialderako jada modu argi eta orijinalean adierazi zuen proletalgoarenganako bere atxikimendua. 1849koa du, esaterako, Ehorzketa Ornansen koadro ezaguna, non koloreen erabilerarekin islatu nahi izan baitzuen nobleen eta langileen arteko bereizketa soziala. 1855eko Artistaren langela ederra ere Courbetek bere egiletzari aitortzen zion izaera sozialaren metafora original gisa har liteke. Finean, Parisko Komuna ezarri eta geroago aipatuko dugun Parisko Artisten Federazioa martxan jarri aurretik, bazen giro bat arte-munduan, indartzen ari zen langile-mugimendu iraultzailearen parte ziren artistek osatua.

Agerikotik harago ere joan behar genuke, ordea, eta Komunako protagonista politikoa izango zen proletalgoaren orduko bizimoduan ere gehixeago miatu. Izan ere, langileen eguneroko bizimoduaren eta esperientzia estetikoen artean zubiak altxatzen ari ziren, eta zubiok bestelako arte-ekoizpen bateranzkoak izan zitezkeen. Esate baterako, aipatu izan da XIX. mendean zehar garatzen dela «poeta langileen» –poètes ouvriers– fenomenoa, egunerokoa lantegian igaro ondoren denbora librea poesia idazteari eskaintzen zioten proletarioena, alegia. Poesia ofizio gisa izan beharrean, ofizioaren ordutegiak eta nekeak lagatako tarteetan idazten zutenak ziren poeta langileak, eta haien obra haien ametsen artxibo gisa irakurri liteke. Eugéne Pottier, arestian aipatu duguna, haietako bat izan zen. Jornalari, okin, bulegari edo inprentako diseinatzaile izan zen garaian, eta lan politikoari emana zegoen bitartean, gauari orduak lapurtuta, idatzi zituen honelako bertsoak:

Horrela idatzi zituen Pottierrek proletalgo iraultzailearentzat ereserki edo lema bihurtuko ziren hainbat poema. Edukitik harago, ordea, bazuen garrantzi berezia langileek poesiaren jarduna ere beren gain hartu izanak. Ekintza hori bera poesiaren –eta artearen, oro har– klase-pribilegioa gainditzeko aurrekaria zen. Bide horretan, aipatzekoa da Napoléon Gaillard paristarraren kasu bitxia ere. Artisaua eta zapataria, Gaillardek arte gisa deklaratu zuen sutsuki bere artisautza- eta zapataritza-lana, Arte Ederren eta arte industrialen arteko bereizketarekin hautsiz. «Langiletzat dut neure burua, “oinetakoen artista”tzat», idatzi zuen, «eta, zapatak egiten ditudan arren, eskubidea daukat lumak astintzeagatik beren buruak langiletzat dituztenek besteko errespetua izateko». Ideia hori denik eta muturrik ederreraino eramanda, Komunaren garaian eraiki zuen barrikada «Gaillard Gaztelua» izendatu zuen eta, horrela, barrikada bat ere artelan gisa deklaratu.

Giro iraultzaileak arte-munduan eragin nabarmena zeukan Komuna aurretik: artistek eta poetek, konpromiso sendoz, beren lanekin proletalgoaren bizitzaren eta borrokaren berri eman nahi zuten. Halaber, garai hartarako jada, Komunak ekarriko zuen «lanaren emantzipazio ekonomikoa» kontsignak lan artistikoan izan zezakeen zentzua gorpuzten ari zen bizimodu proletarioan bertan. Tartean, artisautzaren eta artearen bereizketarekin amaitzea: industrializazio garaira arte «artea» artisautzaren zentzuan ulertzen bazen, handik aurrera aparteko esparru bilakatzen da, lan intelektualaren eta esku-lanaren arteko banaketarekin batera. Komuna aurreko urteen eta Komunako kultur politiken asmoa zen banaketa horrekin amaitzea. Ez, ordea, erregresio kontserbadore gisa, mundu berriaren eta proletalgoaren emantzipazioaren zentzuarekin bat zihoan proiektu gisa baizik.

KOMUNAREN EGUNAK: PARISKO ARTISTEN FEDERAZIOA ETA KULTUR POLITIKA

1871ko apirilak hamalau ditu eta laurehun pertsona baino gehiago daude bilduta Sorbonako Medikuntza Eskolan. Ez dago orain eskolako irakaslerik bertan, Versallesera alde egin dute denek proletalgo iraultzailearen mehatxuaren beldurrez. Orain, eskultoreak, pintoreak, poetak, artista industrialak daude bertan, Courbetek egindako «Artistei deia» dokumentuari erantzunda bildu dira, eta zer entzungo adi daude. Pottier manifestu bat irakurtzen ari da ahots gora, zeina, behin onartuta, Parisko Artisten Federazioaren manifestu gisa argitaratuko baita biharamunean. Manifestuak aldarrikatzen duen bezala, goraino betetako gela hori «inteligentzia artistikoen asanblea bat» da, ez pintoreek eta eskultoreek soilik osatua, baita artisauek eta antzekoek ere.

Bilera hartan osatu zen Parisko Artisten Federazioa. Courbet izan zen presidente hautatua eta harekin batera 47 delegatu izendatu ziren –urte beterako hautatuak eta, Komunako gainontzeko postuen gisan, ezeztagarriak– askotariko diziplinetako jendearekin: arkitektoak, eskultoreak, inprimatzaileak, kritikariak. Apirilaren 15ean argitaratu zen manifestuak argi dio: «Errepublika komunalaren printzipoei atxikitzen zaizkien artistak federazio modura antolatu dira».

Federazioak, hasieratik, «artistek beren interes propioak kudeatu» zitzatela bilatzen zuen eta artearekin eta kulturarekin lotutako zenbait eginbehar hartu zituen bere gain. Batetik, monumentuak, museoak, galeriak eta liburutegiak kudeatzeko mandatua hartu zuen, guztientzat eskuragarri egon zitezen eta ez zitezen berriz interes pribatuen arabera antolatuak izan. Bestetik, hiru eginbehar: «iraganeko altxorren kontserbazioa; orainaldiko elementu guztien exekuzioa eta azpimarratzea; eta etorkizunaren erregenerazioa irakaskuntzaren bitartez». Federazioak, bestalde, L’Officiel des Arts izeneko tribuna ere sortu zuen, non auzi estetikoez eta artistaren eta publikoaren arteko harremanaz eztabaidatu zezakeen interesa zuen edozein herritarrek.

Eginbehar horiek guztiek, hala ere, bazituzten oinarri batzuk eta haietan topa liteke Parisko Artisten Federazioaren indarrik handiena. Bata, «artearen hedapen askea» zen, «gobernuaren tutela orotatik eta pribilegio orotatik askatua» zen. Bigarrena, «federazioko kide guztien arteko eskubide-berdintasuna» izan zen. Hirugarren oinarriak, aldiz, zioen «artista bakoitzaren independentzia eta duintasuna guztien esku» gelditzen dela, «artisten sufragio unibertsalez hautatutako komite baten sorrerarekin», eta «komite horrek elkartasunaren lokarriak indartzen ditu[ela] eta ekintza-batasuna gauzatu».

Beharrezkoa da hurbilagotik begiratzea oinarriei. Alde batetik, «eskubide-berdintasuna» aitortzen die Federazioak bere kide guztiei, baina hori ez da auzi formal bat soilik. Aipatu dugun bezala, askotariko diziplinetako artistek osatu zuten komitea eta Federazioa bera, berdin ordurako Arte Eder kontsideratzen ziren diziplinetakoak zein arte industrialekin edo artisautzarekin lotuagoak. Finean, kide horien guztien berdintasunak diziplina horien berdintasunaren esanahia zeukan: guztiei aitortzen zitzaien artista izaera eta, beraz, guztiek egin zitzaketen ekarpenak beren esparruetatik. Pottierrek berak garrantzi handia eman zion kontua izan zen, «arte industrial» izendapenari oker iritzi zion eta ahalegina egin zuen guztiak egiazko artista gisa hartuak izan zitezen. Posizio eta erabaki horrek, halaber, berekin darama lan intelektualaren eta eskulanaren arteko bereizketarekin amaitzea, baita Arte Eder deituei izaera altuago bat ez ematea ere.

Hortik ulertu behar da, hain justu, artea «pribilegio orotatik» askatzeko nahia ere: artistak ez du inolako eskubide gehigarririk artisauarekin alderatuta, are, ezta bestelako edozein langilerekin edo herritarrekin konparatuta ere. Era berean, «independentzia»ren eta «hedapen askea»ren auzia ere ezin da ulertu gainontzeko auziei lotuta ez bada: ez da autonomia abstraktu eta pribilegiatua eskatzen dutena –hasieran ikusi dugun artea arteagatik ideiaren zentzuan, esaterako–, baizik eta lan artistikoaren emantzipazio osoa, gizarte burgesak inposatutako mugetatik askatuta. Izan ere, independentzia hori ez baita pribilegio gisa kontzebitzen, «lanaren emantzipazio ekonomikoa» kontsignaren aplikazio artistiko gisa baizik. «Errepublika komunalaren printzipioei atxikitzen zaizkien» artistak dira guztiak: erabat lotuta ulertzen dituzte beren lana eta Komunaren proiektu iraultzailea.

Artearen independentziaren auzia ere ezin da ulertu gainontzeko auziei lotuta ez bada: ez da autonomia abstraktu eta pribilegiatua eskatzen dutena baizik eta lan artistikoaren emantzipazio osoa, gizarte burgesak inposatutako mugetatik askatuta

Parisko Artisten Federazioak garrantzi handia dauka, dudarik gabe, gagozkion gaian. Komunako egunetan izan ziren, ordea, eta ezin aipagabe utzi, kulturari lotutako bestelako jarduera batzuk ere. Hezkuntzari lotutako ekarpen garrantzitsuak egin zituen Komunaren esperientziak, hezkuntza aske bateranzko bidean metodologiaren auziari helduta, eskola publiko unibertsala eta egiazki laikoa dekretatuta eta abar. Monumentuen auziari dagokienez ere, oro har «iraganeko altxorrak» kontserbatzea bilatu bazuten ere, izan zen kontrakorako erabaki politikorik ere. Komunako azken egunetan, Courbet berak planifikatuta, Napoleonen omenez altxatako Vêndome Plazako Zutabea eraitsi zuten, mundu zaharraren eta herrien arteko gerra patriotikoaren sinbolo zela iritzita.

ITXAROPENAREN ERROMESAK: PORROTA ETA ERBESTEA

Komuneroek ez zuten askoz gehiago egiteko astirik izan. Bada koadro bat Maximilien Lucerena: bost komunero ageri dira, kalean hilotz, armak oraindik eskuetan dituztela, kaleko atari guztiak egur-oholez itxita daudela. Koadroak Parisko kale bat 1871eko maiatzean edo Komuna du izenburua, eta ezin luke data horretako Parisko proletalgo iraultzailearen egoera hobeto deskribatu. Hain zuzen, 1871eko maiatzaren 28an, hirurogeita hamaika egunez Parisen kontrola mantendu ondoren, errepresio bortitzetan bortitzenaren bidez garaitu zituzten. Rimbaudek, diotenez Komunaren egunetan Parisa abiatu eta heltzerik izan ez zuenak, honela idatzi zuen porrotaz Orgia paristarra edo Paris birpopulatu da poema gogoangarrian:

Thiersen armadak, Versallesen gotortutakoen aginduetara, gogor eraso zion Parisi eta odolez garaitu zuen proletalgo iraultzailearen gobernua. Milaka eta milaka komunero izan ziren fusilatuak, dudarik gabe langile-mugimenduaren historiako atalik odoltsuenetakoa osatuz. Beste asko izan ziren erbestera alde egin behar izan zutenak, errepresiotik ihes, eta beren bizimodua beste nonbait finkatu behar izan zutenak. Courbeti kartzela-zigorra eta isuna egotzi zizkioten Vêndome Plazako Zutabearen eraisketa antolatzeagatik eta, behin kondena beteta, Suitzan hil zen, erbestean. Pottierrek berak ere AEBetara joan behar izan zuen eta handik jarraitu zuen lan politikoa egiten eta poemak idazten; tartean, 1871an bertan idatziko zuen Internazionala, gerora musikatu eta langile-mugimendu iraultzailearen betiereko ereserki bilakatuko zen testua bera. Louis Michelek ere, Komunako kide garrantzitsua eta bera ere poeta, erbestera joan beharra izan zuen. Handik idatzi zion Victor Hugori, porrotaren berri emanez: «Bizitzen uzten bagaituzte, erbesteratu gaitzatela ideien alde setatsu izan garenok; beste guztiak, gurekin ustekabean topo egin duten biktima koitaduak, aske utzi ditzatela». Hain justu, «ideietan setatsu» zirelako, iraultzaren aldeko lanean etsi gabe jarraituko zuten askok eta askok, eta, hala, Komunaren ideiak hedatzeko ere balio izango zien erbesteak komuneroei. William Morrisek Itxaropenaren erromesak poema luzea idatziko zuen haien omenez:

Akabo Komunako egunak, Parisko langile-gobernua, Artisten Federazioaren proiektua; dena: hondakin eta odol artean geldituko ziren, kale gainean hilotz, proletalgoaren iraultza-grinak noizbait berreskuratu arte. Horren frogatzat har daitezke handik hamarkada batzuetara artista iraultzaileen belaunaldi berri batek Komuna oroitzeko egindako lanak, Ilya Repin errusiarraren Urteroko oroitza-bilera Komuneroen Hormaren ondoan, baita Devambez frantziarraren Deia edo Itxoiten lanak ere. Izan ere, Pottierrek kantatuko zuen bezala, Komuna ez zen hilik proletalgo iraultzaileak bere eginbehar historikoa gauzatzeko borrokari zerraion artean:

ONDORIO MODURA

Marxek esana da Komunaren garrantzia haren «existentzia faktikoan» zetzala: programa eta ideal zehatz batzuen gauzapenean baino, gertakizunean bertan. Arteari eta kulturari ikuspuntu sozialistatik begiratu nahi dionarentzat ere hala da. Parisko Komunaren esperientzia aberatsak, hasi zentzu politiko orokorretik bertatik eta Artisten Federazioaren kultur politiketaraino, irakaspen asko gordetzen ditu oraindik ere. Horregatik da ezinbestekoa, lehenago egin den bezala, gaur ere Parisko Komunaren alderdi guztiak aztertzea. Guk hemen artearen eta kulturaren gaiei erreparatu diegu.

Parisko Komunaren esperientzia aberatsak, hasi zentzu politiko orokorretik bertatik eta Artisten Federazioaren kultur politiketaraino, irakaspen asko gordetzen ditu oraindik ere. Horregatik da ezinbestekoa gaur ere esperientzia haren alderdi guztiak aztertzea

Izan ere, Komunaren garaiak eta berak garai hari egindako ekarpenek, artearen historia sozialaren pasarte oso garrantzitsu bat osatzen dutelakoan gaude. Proletalgo iraultzailearen aurka lerratu ziren artistez hitz egin dugu lehenbizi, baita haien klase-posizioaz eta proiektu artistiko-sozialaz ere. Bestetik, Komuna aurreko garai iraultzaileaz, esperientzia komuneroaz eta politika artistiko-kulturalez ere hitz egin dugu. Bi proiektu antagoniko horien gatazka erreala da artea ere klase-borrokak zeharkatzen duelako froga: ezin da ez bata ez beste ulertu garai hartako klase-konposizioari eta hartan oinarritutako interes politikoei lotuta ez bada. Hor dauzkagu, esaterako, lan artistikoaren ulerkera kontrajarriak, izaera pribilegiatu gisa ulertzen zuen batek eta guztien zerbitzura egongo zen produkzio sozialaren adar gisa besteak. Artearen independentziaren ulerkera oso desberdinak topatzen ditugu bi proiektuetan, bestalde: independentzia klase-pribilegio gisa uler zitekeen ala, justu kontrara, artearen funtzio sozialarekin lotu.

Sozialismoaren proiektu historikoak, lanaren emantzipazio ekonomikoaren ezarpenak, berarekin darama lan artistikoaren emantzipazio osoa ere. Gizarte burgesak inposatutako baldintza guztietatik –merkantilizazioa eta soldatapeko izaera, sarbide mugatua, gizartetiko bereizketa eta beste– askatu beharra dauka arteak, libreki eta osoki garatuko bada, eta hori ezin daiteke lortu kapitalismoaren gaindipenarekin baino. Komunaren esperientzian daukagu horren froga, baita aurrera begirako gako batzuk ere: Arte Eder deituen eta bestelako lanen arteko bereizketarik eza, jakintza artistiko eta kulturalerako sarbide unibertsala eta artearen funtzio sozialaren garapena gainontzeko lan guztienarekin batera.

Azkenik, saiatu gara artikulua aprobetxatzen Komuna garaiko eta harekin lotutako artelanak gogorarazteko ere. Izan ere, proletalgoaren estrategia iraultzaileari lotutako arte-espresioen corpus bikain bat ere ematen digu Komunaren esperientziak, arte sozialistaren adibide eder zenbait, artea borroka politikorako baliabide gisa ulertu zuten artista iraultzaileen zerrenda bat, eta haiekin guztiekin batera, irakaspenak. Funtsean, etengabe itzuli beharreko iragana da komunistontzat Parisko Komuna, baita alderdi artistiko-kulturaletik ere, ikusi dugunez: artearen potentzia iraultzailea berraktibatzeko lana bere gain hartzen duenak maiz jo beharko du hara.

BIBLIOGRAFIA

Bourdieu, P. (1996). The Rules of Art. Genesis and Structure of the Literary Field. Massachusetts: Polity

Lidsky, P. (2016). Los escritores contra la Comuna. Madril: Dirección Única

Lissagaray, P. (2012 [1876]). History of the Paris Commune of 1871. Londres: Verso

Marx, K. (1976 [1871]). La guerra civil en Francia. In Marx-Engels Obras Escogidas. Mosku: Editorial Progreso

Michel, L. (2021). Erbesteko gutunak Victor Hugori. Iruñea: Katakrak

Pottier, E. (1887). Chants revolutionnaires. Paris: Bureau du Comité Pottier. (Hemendik hartua: https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k81559w.pdf)

Rancière, J. (2013). La noche de los proletarios. Archivos del sueño obrero. Buenos Aires: Tinta Limón

Rimbaud, A. (2003). Poesía (1869–1871). Madril: Alianza Editorial

Romero, M. eta Gutiérrez-Álvarez, P. (2016). Arte y Revolución en la Comuna de París. Jaén: Piedra Papel Libros

Ross, K. (2016). Lujo comunal. El imaginario político de la Comuna de París. Madril: Akal

Sarrionandia, J. (1988). Idazlegoa eta iraultza I. In Marginalia. Donostia: Elkar

Williams, R. (2017). Culture and Society 1780–1950. Londres: Vintage

Hainbat egile (1971). Manifeste de la Federation des Artistes de Paris, Journal Officiel (apirilak 15)