2015eko maiatzaren 24a ez zen edozein igande izan. Udal hauteskundeek eta Nafarroako Parlamenturako hauteskundeek krisi ekonomikoaren, murrizketen eta tentsio sozial gero eta handiagoen ziklo baten testuinguruan, hauteskunde-tartaren banaketa sakonki irauli zuten. UPNri eta PSNri, 78ko erregimenaren bertsio navarrista sostengatzen zuten bi alderdi handiei, ez zitzaizkien zenbakiak atera. Koloretako abaniko formatuko eserleku-banaketa batek atea zabalik uzten zion zeinu desberdineko gobernu bati. Nahitaez koalizio gisa osatuko zen gobernu hura osatzeko erabili zen kontzeptua "aldaketa" izan zen. "Historikoa" adjektiboa ere arrunta zen. Bururik sinesgabeenetik ere igaro zen, ziur aski, hori guztia egia izan zitekeenik. Bat-batean, denbora luzean lehen aldiz, gobernu aurrerakoiaren ideia zabaldu zen. Korralito forala deitu zitzaion nagusitasun kontserbadoreak zerbait oso desberdin eta hobe bati bide emango zion etorkizun baten konfiantza hedatu zen.

Etorkizun hori orain da. Hortik hamarkada batera gaude, eta artikulu hau sinatzen dugunoi beharrezkoa iruditzen zaigu efemeridea aprobetxatzea balantzea egiteko. Zein da Nafarroako eraldaketen irismena eta zentzua, hamar urteko gobernu aurrerakoiaren ondoren? Gure abiapuntuko hipotesia da aldaketaren zigilua duten neurri eta diskurtsoen multzoek ez dutela lortu botere eta aberastasun banaketan funstezko ezer desplazatzea. Edo, bestela esanda, hamar urtean zehatz-mehatz errespetatu dela UPN-PSN blokearen funtsezko premisa: Nafarroa kapitalaren zerbitzura dagoen ekosistema gisa kudeatzea.

Hipotesia frogatzeko, garrantzitsuak iruditu zaizkigun gaiei buruzko hainbat datu bildu nahi izan ditugu. Sei postal tematikotan antolatu ditugu: Nafarroa, paradisu fiskala; Zerealak, txerriak eta ubidea; Nafarroa kapitalaren zerbitzura; Mirari foralak aurrera darrai; Paisaia suntsituak eta pobrezia; Nafarroako Komunitate Poliziala. Horrekin ez dugu lana amaitutzat ematen. Aitzitik, hasiera bat proposatzen dugu modu apalean. Postalekin batera web-orri bat argitaratu dugu, posta elektronikoz zein sare sozialen bidez komunikatzeko bideak ireki ditugu eta ikerketa eta eztabaida politikorako prozesu zabalago bat proposatzen dugu. Gure asmoa da sakon ulertzea zer gertatu den 2015etik hona, eta eztabaida elikatuko duten diagnostiko-materialak egitea. Azken hamar urteei buruzko balantzea funtsezkoa da politika instituzionalista baten kortsearekiko haustura artikulatzeko. Lan hori, beraz, ez da analisian agortzen. Informazio zehatza eman nahi dugu, mugimendu eta antolakunde desberdinek egungo eta etorkizuneko erronka politikoak identifikatzen lagundu ahal izateko.

Orain, postal bakoitza aurkeztuko dugu labur-labur, eta behin-behineko ondorio batzuk utziko ditugu amaierarako.

Nafarroa, paradisu fiskala

Azken legegintzaldietako propaganda-aparatuek arreta pribilegiatua eskaini diete zergei. Eskuinetik, herritarrak konbentzitzen saiatzen ziren Nafarroa ziztu bizian infernu fiskal bihurtuko zela; aldi berean, ezkerretik, zirkuluaren koadratura posible zela iragartzen zen: gehiago biltzea inork gehiago ordaindu gabe. Hau da: gastu soziala handitzea zergak igo gabe. Aldaketaren literaturan, Nafarroa aldi berean enpresentzako babes fiskala eta ongizatearen gizartearen eredu aurreratua izan zitekeen.

Datuek beste ondorio batzuk ateratzera behartzen gaituzte. 2014ko zerga-presioaren zifrak (administrazioen diru-bilketaren eta lurralde jakin bateko BPGaren arteko erlazioa) 2022koekin alderatzen baditugu, ikusiko dugu Nafarroan (2014ko %28,9tik 2022ko %33,7ra), Estatuko batez bestekoa baino baxuagoa izateaz gain (%31,4tik %38,3ra), aldea handitu egin dela urteekin. Europako testuinguruari dagokionez, 2014an %38,8 izatetik 2022an %41,1 izatera igaro zen Europar Batasunean batez beste; hori guztia, ELGAren datuen arabera. Berriro distantzia handia.

Esanguratsuagoa da adierazle berezi baten bilakaera: sozietateen gaineko zergaren gaineko presio fiskala. Hau da, enpresen mozkinak zein neurritan zergapetzen diren. Estatuko gainerako lurraldeetan (2014ko %1,6tik 2022ko %2,6ra) Europako batez bestekoarekin parekatu da (%2,4 2022an), baina Nafarroa ehuneko horietatik urrun dago (2014ko %1,1etik 2022ko %1,6ra).

Azken batean, Nafarroako zerga-sistemak gutxi biltzeko diseinatua egoten jarraitzen du (EBko batez bestekoarekin alderatuta), eta gehien duenak gutxiago ordaintzeko. Ematen duenez, hamar urte ez dira nahikoa izan presio fiskala Europako estandarretara hurbiltzeko, ezta progresibotasuna nabarmen handituko duten neurriak sartzeko ere. Kontuen Ganberaren eta Foru Ogasunaren azken txostenek jarraibidea berresten dute: laneko errentak eta zuzeneko zergak dira diru-sarrera gehienak. Eta kapitalaren errentek, berriz, ehuneko oso txikiak ordaintzen dituzte. Kontuen Ganberaren datuetan: 2014ko bilketa osotik (2.907 milioi euro), %36,6 PFEZri zegokion, %36,2 BEZari eta %6,9 Sozietateen gaineko Zergari; 2024an bildutakotik (5.400 milioi euro) ehunekoak honako hauek izan ziren: %42,9 PFEZ, %31 BEZ, %9,3 sozietateak. Beraz, %72,8tik %73,9ra igo da PFEZak eta BEZak jasandako karga. Beste era batera esanda: Foru Ogasunak bere pisu guztia langileen sorbalden gainean jartzen jarraitzen du. Zerga-arloko progresismoaren ideiaren beste interpretazio bitxi bat.

Invest in Navarra-k benetan erakargarria izaten jarraitzen du, baita web-orri ofiziala ere, enpresentzako foru paradisuaren abantailak sustatzeko. Zerga-erregimen propioak ideia horren zerbitzura funtzionatu du azken hamar urteotan ere. Nafarroan inbertitzea merkea da. Lan egin eta bizitzea, ez hainbeste.

Zerealak, txerriak eta ubidea

UAGN nekazaritza sindikatu kontserbadore nagusiaren adierazpenei erreparatuz gero, badirudi Nafarroan nekazaritza ekologikoaren, zirkuitu laburren eta 2030 Agendaren iraunkortasun irizpideen aldeko nekazaritza erreforma bat bizitzen ari garela. Gobernuaren publizitateak irudi hori bera elikatzen du: baratze ekologikoen aldeko eta agroindustriaren aginduen aurkako plangintza irmoa.

Hala ere, eskura dugun informazioak behartzen gaitu esatera Nafarroako nekazaritza-politikak funtzionalak direla lehen sektorean ere kapitala metatzeko. Elikadura-subiranotasunaren, iraunkortasun ekologikoaren edo deskarbonizazioaren irizpideetara egokitutako ekoizpen-ereduaren aldeko apustuak begirada hurbildu ahala desagertzen den irudipena dirudi. Hemen ere, aldaketak aurreko aldietako joerekin jarraitzea esan nahi du. Adibidez, lurraren jabetzaren kontzentrazioa. Landatutako hektareen kopurua modu deigarrian mantendu da 2015etik (335.792) 2022ra (335.257), baina ustiategien kopurua %25 jaitsi da (19.230etik 14.295era). Ureztatutako azaleraren ehunekoak gora egin du eta autokontsumorako baratzeen heren bat galdu da; hori guztia, Mugarik Gabek argitaratutako Radiografía de la soberanía alimentaria en Navarra lanaren arabera. Azken datu deigarri bat: nitratoek kutsatzeko arriskua duten eremu izendatutako azalera laukoiztu egin da, 237 km2 izatetik 995 km2 izatera igaro baita.

Ez dira zifra solteak. Elkar lotuta, nekazaritzan ere irabazia optimizatzeko logiken menpeko lurralde baten irudia ematen digute. Baratze gutxiago eta zereal gehiago, lehorreko gutxiago eta txerri gehiago. Eta makroproiektu bat, Nafarroako Ubidea, UPNk diseinatua, nekazaritzaren industrializaziorako joera elikatzeko hain zuzen ere.

Nafarroa kapitalaren zerbitzura

Arlo ekonomikoan, 2015ean, aldaketa politiko batek eragindako urduritasuna zen nagusi Nafarroako sektore burgesean. Elite ekonomikoaren mezu apokaliptikoek aldaketaren gobernua enpresa-sektorea osasuntsu mantentzeko gai izango ote zen zalantzak hedatzen zituzten. Denboraren joanak barregarri utzi ditu, eta "aldaketa bare eta lasaia" elite ekonomikoaren interesak ez ukitzen ahalegindu zen bereziki, gobernatzeko gai zirela erakusteko. Horrela, azken hamarkadan, aurreko gobernuen politika ekonomikoarekin jarraitu da, Nafarroa nazioarteko merkatuan lehiatzen saiatuz eta lurraldean kapitala metatzeko esparru egoki gisa bermatuz. Gainera, politikari liberalek eta sozialdemokratek partekatzen duten amets hezeak —zenbat eta hobeto joan enpresei, orduan eta bizi-baldintza hobeak langileriarentzat—ez du balio jada, krisi-testuinguru batean, bi klase antagonikoen interesak bateratzeko. Enpresarien onurek talka egiten dute zuzenean langile-klasearen bizi-baldintzekin.

Datu batzuk aipatzearren, honako hau izan da Nafarroako enpresa handienen mozkinen hazkundea 2013 eta 2023 artean: VW Nafarroa (+%70,42), AN Group (+%70,63), Viscofan (+%38,92), UVESA (+%373,98), Cinfa (+%105), Rural Kutxa (%+420), batez besteko soldata gordinaren igoera tarte horretan %27koa izan den bitartean. 2008-2015eko krisialditik irtetea bloke aurrerakoiak gidatu du eta bere kudeaketagatik paparra hanpatu dute. Nafarroako ekonomiarentzako konfiantza-esparru bat sortu dutela dioten hitz makillatuen atzean, enpresariek beren poltsikoak etekin historikoekin betetzen jarraitu ahal izan dute, langile-klasearen kontura. Enpresen irabaziak soldata-igoeren oso gainetik joan dira beti.

Kapitalista handiek gobernu aurrerakoian duten konfiantza adierazten duen beste datu bat atzerriko kapitalaren inbertsioa da. Inbertsio horrek eta Nafarroan lurreratzen diren multinazional atzerritarren presentziak gora egin dute azken hamarkadan. Datu horiek babesten duten hipotesiaren arabera, aldaketaren gobernuak "egonkortasun-faktore" bat izan dira inbertsioa erakartzeko. Nafarroa enpresa horiei saltzearen ondorioak kaleratze masiboekin bizitzen hasi gara, lan-indar merkeagoaren bila fabrikak beste leku batzuetara deslokalizatzeagatik. 2024an, Nafarroako BPGaren %40 atzerriko 135 multinazionalen mende zegoen.

Nafarroako erraldoietatik eta atzerriko multinazionaletatik haratago, enpresa-sektore osoaren interesei ondo erantzun diete erakundeek. Zerga-erregimen abantailatsua, merkatu-interesen zerbitzura dauden azpiegituretan diru publikoarekin egindako inbertsio handiak, egonkortasun politiko baketsua, gatazka sindikalaren deuseztea... Eta horri guztiari, gainera, erakundeek ondo koipeztatutako negozioak gehitu behar zaizkio. Hala nola etxebizitzarena, non jabe handiek eta txikiek maizterra pobretzen duten.

Txanponaren beste aldean, langile-klasea dugu. Sozietateen gaineko zerga aplikatzen zaien enpresa-mozkinak Nafarroako gobernu aurrerakoien lehen zazpi urteetan bikoiztu egin baziren, batez besteko soldata gordina %21,42 igo da aldi horretan. Gainera, prezioen igoera kontuan hartzen badugu, soldata-bultzada horrek ez du ezertarako balio soldatapeko sektoreen bizi-kalitatea hobetzeko. Eta are gehiago: enpresaburuak aberasten diren bitartean eta soldataren igoera bizitzaren prezioak jaten duen bitartean, pobreziarako edo gizarte-bazterketarako arriskua modu kezkagarrian handitzen da. 2015ean, Nafarroako 88.775 pertsona zeuden egoera horretan (biztanleriaren %13,9), eta 2023an 115.728 pertsona (%17,2). Datu hori are larriagoa da sektore proletarizatuenean; izan ere, 2015ean 28.041 pertsona zeuden pobrezia larrian (%4,4) eta 2023an 51.756 (%7,7).

Beraz, argazkiak erakusten du enpresa-etekinak bikoiztu egin direla, soldata errealak geldirik daudela, pobrezia-arriskuan dagoen biztanleria handitu egin dela eta pobrezia larrian dagoen biztanleria ia bikoiztu egin dela. Gertakari horiek ez dira Nafarroara mugatzen, kapitalismoaren egiturazko krisiaren korrelatua dira, erdi mailako klasearen erreprodukzioa hausten duena, azken hamarkadetako mendebaldeko gizarteak egonkortzeko mekanismoa. Beren hautesleak lotuta mantentzeko alderdi aurrerakoiek darabilten diskurtso triunfalistak, ez du errealitatearekiko kontrastea jasaten. Ustezko aldaketak jarraipen argia izan du UPN-PSNren politika ekonomikoarekiko: burgesia nafarra zaindu, langile-klasearen kontura aberasten jarraitzeko.

Mirari foralak aurrera darrai

Historikoki, Eliza eta Opus Dei foru erregimenaren funtsezko zutabea izan dira. Trantsizio politikoaren prozesuan, erakunde horien presentzia eta eragina testuinguru berrian nola kokatu zalantza nagusietako bat zen. Hala ere, ziurgabetasun hori berehala argitu zen, hartutako erabakia argia izan baitzen: bere status quo-ari eustea. Nahiz eta hain agerian ez egon, eta Nafarroako Gobernuak haien lorpenak etengabe aldarrikatu ez baditu ere, egia esan, Elizak eta, bereziki, Opus Deik beren agendarekin jarraitu ahal izan dute, inolako oztoporik gabe.

Jarraitutasun horren adibide bat immatrikulazioen fenomenoan ikus daiteke. Gaur egun urrats berriak agintzen ari diren arren, badirudi hamar urte ez direla nahikoak izan Elizak herriari lapurtu dizkion ondasunak desjabetzeko. Are gehiago, 2015etik gaur egunera arte, immatrikulatutako ondasunen kopuruak gora egiten jarraitu du, Nafarroako Gobernuak argitaratutako zerrendan agertzen denez, eta orain arte ez da onartu ondasunak itzultzeko benetako neurririk.

Bestalde, Nafarroako Unibertsitateak 39,2 milioi euroko irabaziak izan ditu 2024an. Halaber, nabarmentzekoak dira Eliza eta Opus inguruko entitateekin sinatutako itunetan emandako diru-laguntzak: Nafarroako Unibertsitatea (12,3 milioi euro 2014an eta 23 milioi 2024an) edo San Juan de Dios (16,5 milioi 2014an eta 28,2 milioi 2024an). Datu horiek agerian uzten dute gobernuak Eliza katolikoari lotutako erakunde pribatuak indartzeko joera duela, osasun-sistema unibertsal, doako eta kalitatezkorako sistema publikoaren garapenaren eta hobekuntzaren kaltetan.

Elizak eta Opus Deik Nafarroan duten eraginaren iraupenak eta sendotzeak jarraipen instituzional nabarmena erakusten dute, aldaketa politikoa gorabehera. Uxue Barkosek 2017an esan zuen bezala: "Opus Deik ikur ezberdineko gobernuekin bizitzen ikasteko unea da". Era berean, zantzu guztien arabera, zeinu desberdineko gobernuek Opus Deirekin eta Eliza katolikoarekin bizitzen ikasteko unea ere bazen.

Paisaia hondatuak eta pobrezia

Aurreko mendean hasitako landa-ingurunearen eraldaketa sakona azkartu egin da azken hamarkadan. Mendebaldeko munduan, zuzen-zuzenean, landa-eremuan bizitzeko baldintzen desagerpena ikusi genuen.

Ezerk ez dio ihes egiten hustutako Nafarroaren suntsipen demografiko, ingurumeneko eta sozialeko prozesu horri: despopulazioak bere bideari jarraitzen dio; herrien bizitza desagertu egiten da azken mende erdian iraun duen belaunaldiarekin batera; biodibertsitateak garraio-azpiegituren eragina, meatzaritzako estraktibismoa eta energia berriztagarrien hedapena jasaten ditu. Dinamika horiek ez dute biztanlerik finkatzen Iruñea-Tutera ardatzetik urrun dauden udalerrietan, eta ez dute modu hilgarrian zauritutako geografia horretan inertzia tamalgarri hau aldatzea ahalbidetuko lukeen baliabiderik ematen. Nafarroako kapitalismo azkarrak, hiriarteko abiaduran oinarrituta, lurraldearen desoreka areagotzen du.

Gurelur elkarte kontserbazionistak salatu duenez, biodibertsitatearen galerak ez die soilik arranoak, ugatzak edo basoiloak bezalako ornodun handiei eragiten, baizik eta baita intsektuei, karraskariei eta araknidoei ere. Gure ekosistemetarako testuinguru ilun batean, erakunde ekologistek salatzen dute foru administrazioek nahita egiten dutela daturik eta azterketarik ez izatea.

Hondakinen politikak, funtsean, UPNk eta PSNk garatu zuten neurrigabekeria neoliberalaren jarraipena da: Arangurengo zabortegiak martxan jarraitzen du, 25 urteko bizitza erabilgarria 2017an bete zenean; banatzen den materia organikoaren erdia baino gehiago biometanizazio plantetara doa zuzenean, eta konpostajea minimoa da; Nafarroa Ertaineko urak gero eta toxikoagoak dira makroetxaldeen ondorioz; nekazaritza eta abeltzaintza ekologikoen ehunekoa urrundu egin da sektorean buru diren autonomia-erkidegoetatik; eta ibai-ibilguetako fauna gero eta urriagoa da.

Meatzaritzari eta azpiegiturei dagokienez, Mina Mugaren proiektuak aldaketaren administrazioen babesa izan du, Nafarroako ubidea normaltasun osoz garatzen ari da eta Abiadura Handiko Trena pixkanaka eraikitzen ari dira. Aurrekontuek eraikuntzako multinazionalen emaitzen kontuak koipeztatzen dituzte: dena kontrolpean, haizea poparean.

Kapitalismo berdea baliabide publikoak, komunitarioak eta komunalak esku pribatuetara transferitzen ari da, eta horren islarik onena, beharbada, energia berriztagarrien hedapena da. Kapitalismo Berde Berria orain Europako Gerra Erregimenari lotuta dago, eta administrazio progreen oniritziarekin.

2015ean 40 parke eoliko zeuden, 1.180 aerosorgailurekin eta 942 megawatteko ekoizpen-ahalmenarekin. 2025ean 51 parke eoliko daude, 1.399 aerosorgailurekin eta 1.626 megawatteko ekoizpen-ahalmenarekin. Energia fotovoltaikoari dagokionez, instalatutako potentzia 2015ean 20 megawatt baino gutxiagokoa izatetik 2025ean 242 megawattekoa izatera igaro da, eta 2025eko maiatzean 1.200 megawatteko ekoizpen-ahalmena duten beste 139 planta tramitatzen ari dira. Bien bitartean, denbora-tarte berean, etxebizitza tenperatura egokian mantendu ezin duten familien ehunekoa %2,3tik %12,4ra igo da. Berriztagarriak formatu horretan instalatzeak dakarren ongizate bakarra enpresa-kontuen ongizatea da.

Nafarroako Polizia Erkidegoa

Bloke aurrerakoiak eremuren batean baztertu badu bere kudeaketan ahalik eta baliabide gutxien erabiltzea, hori Polizian da. Urte hauetan guztietan beti aurkitu du dirua hainbat polizia-agente gehiago izateko, ekipamenduan berritasunen bat egiteko eta lan-baldintzak hobetzeko. Foruzaingoaren kasuak arreta berezia eskatzen du, Nafarroako administrazioaren menpe dagoen gorputza baita.

Argigarria da 2014ko eta 2024ko datuak alderatzea. Aurrekontua 51.511.198 eurotik 85.569.172 eurora pasatu da aldi horretan. Denbora horretan, EINek erregistratutako kriminalitate-tasaren arabera, 1.000 biztanleko delituak 43,6 izatetik 50,9 izatera igaro dira.

Zaila da azaltzen, gastuan izandako bilakaera hori, proportzionala denik kriminalitatea deitzen dioten horren hazkunde errealarekiko. 1.000 biztanleko delituen datu zehatza segurtasunaren aldeko posizioetatik erabili izan da azken urteotan. Interesgarriagoa iruditzen zaigu beste irakurketa bat proposatzea. Izan ere, ulertzeko zaila dena da balio horiek zein igoera eskasa izan duten, zigor kodearen gogortze-testuinguru batean, krisi ekonomikoak eragindako hondamendi sozial betean eta gehiegizko presentzia polizialaren testuinguruan.

Lurraldean dauden polizia-indar guztiak batuz gero, Poliziaren presentzia zazpi agentekoa da 1.000 biztanleko. Salva Diezek, Gobernuko Barne Departamentuko zuzendari nagusiak, duela gutxi adierazi zuen harro: "Nafarroak du Estatuko polizia-ratiorik handiena biztanleko".

Deigarria da gero eta dotazio handiagoen eta delinkuentzia-indize txiki samarren arteko kontrastea, alderdi guztiek aho batez onartu dutena. Enplegu publikoaren bidez integratzeko funtzio sozialaz haratago, ez dugu gastuaren etengabeko hedapen horren arrazoizko justifikaziorik aurkitzen. Europan zehar dabilen militarizazioak eta korronte sekuritarioak berebiziko garrantzia hartu dute gure buruzagiengan.

Behin-behineko ondorioak

Lerro hauen hasieran esan dugun bezala, ez dugu aldaketaren diagnostiko bat itxitzat eman nahi, baizik eta ideia bat aurkeztu eta komunikazio politikorako espazio bat ireki. Pentsaten dugu badela garaia Nafarroan gobernantza aurrerakoiaren urte hauetan gertatu denaren balantzea egiteko. Espazioa irekia da, eta ez du eskatzen abiapuntuko hipotesiari atxikitzea, baizik eta hura kontrastatzeko ikerketa eta argudio lan bat. 

Korralito progrea titulua adostu dugu, jakinik pertsona asko mindu ditzakeela, zintzoki sinetsi baitzuten aldaketa sozial sakon bat gerta zitekeela gobernu-lanak beren gain hartuz. Aurkezpen-gutun gisa, onartu egiten dugu; mespretxuzko ukitua du. Hala ere, argi eta garbi adierazten du eztabaidarako proposatzen dugun ideia nagusia: bloke nabarrista tradizionalak eta egungo bloke aurrerakoiak Nafarroako erregimen kapitalista kudeatzeko bi modu osatzen
dituztela.

Erregimen horren oraina eta etorkizuna pentsatzea, egia esan, bere krisiaren moduak eta esku-hartze politikorako aukerak pentsatzea da, erdi mailako klasea eta ongizate-estatua kolokan dauden testuinguru batean. Kapitalaren eta lanaren interesak harmoniza daitezkeelako ilusioa agortu ahala, zer aukera agertzen dira?

Mendearen azken laurdenean aurrekaririk izan ez duen hondamen sozialak eta ekonomikoak, geruza zapalduetatik koiuntura pentsatzeko ateak irekitzen ditu. Zer aldarri eta zer ekintza politiko egin ditzakegu, krisiaren formak Nafarroa mailan aztertzen baditugu? Uste dugu atzeraezina dela, giltzarri gisa, foru korralitoak eta korralito progreak gizendutako erdi mailako klasearen eta klase altuen arteko ituna arbuiatuz hitz egitea. Aldaketa galdekatzeko beharra haustura-ziklo bat ireki behar delako intuiziotik sortzen da. Eta martxan gaude.