Mondragon Korporazio Kooperatiboaz hitz egitea, zalantzarik gabe, euskal industrializazioaren garaian errotuen egon den eta ibilbiderik handiena izan duen eredu industrialaz hitz egitea da, egun finantzen eta ezagutzaren kapitalismora jauzi egin duen horretaz. Hala ere, bere berezitasun nagusia da apustu egiten duela «kapitalismo demokratikoaren» eredu izateko, hau da, kapitalismo bat, zeina produkzio-prozesuen eta enpresa-irabazien nolabaiteko kontrolaren gainean eraikia eta langileen barne-demokrazian oinarritua dagoen.

Alabaina, eredu horren funtsa gizarte-harreman kapitalistek globalki bultzatutako garapen desorekatuan egon izan da beti, eta harreman horiek Euskal Herria, eta, bereziki, Deba ibaiaren arroa kapitalaren metaketarako polo pribilegiatu bihurtu izan dute. Ezin ahantz daiteke, hala ere, periferiako beste eskualde global batzuen ustiapena handitzean oinarritzen dela garapen desorekatu edo ingurune batzuen nagusitasun hori. Era berean, euskal kooperatibismoaren adibide honek kapitalen arteko lehian du bere muga, non kooperatiba-bazkideek irabazietan duten partaidetza murrizten den eta krisi garaietako galerak sozializatzen diren, Fagorren 2013ko porrotak erakutsi zuen bezala.

Kooperatibismoaren aldeko apustuak XIX. mendeko sozialista utopikoen pentsamenduan du erroa, eta horren adibide da Charles Fourierren falansterio eredu klasikoa, zeinak langile eta kapitalisten arteko barne-demokrazian oinarritutako ekoizpen- eta kontsumo-unitate jakin batzuk ezarri nahi zituen. Laster, beste kooperatiba-proiektu batzuek ordezkatuko zuten, zeinek, «sistemaren barruko uharteak» sortu nahi izatetik urruti, ulertzen baitzuten produkzio kapitalistak bere langileen arteko nolabaiteko lankidetza behar zuela, eta langileei enpresaren kudeaketan parte hartzeko bideak irekitzen saiatzen ziren lehiakortasuna irabazteko.

Parekidea dirudien proiektu horrek esperientzia ugari izan ditu munduan: adibidez, bere eredu ekonomikoa eredu kooperatibo batean oinarritzen zuen egun desagertua den Jugoslaviako Errepublika Federal Sozialistak, SESBen jabetza estataleko ereduarekiko aurkaritza argian. Alta, Mondragoneko esperientzia kooperatibista aztertzea bi elementurengatik da bereziki interesgarria: batetik, Euskal Herriaren garapen industrialean erdi-mailako klase baten sorrera eta iraupena sendotu zituen zutabeetako bat izan delako, eta, bestetik, erdi-mailako klaseen euskal proiektu nazionalistarentzat Mondragoneko eredu kooperatiboak esentzia industrial euskaldunaren irudi moduko bat izaten jarraitzen duelako, bere alde kontserbadorean EAJk eta aurrerakoian EH Bilduk ordezkatzen dutena. Finean, euskaldunok gure DNAn enpresa egiteko beste modu bat, ikuspegi solidarioetan eta «auzolanean» oinarritutakoa, dugula frogatzen duen proiektuaren irudia ordezkatzen du.

Mondragoneko esperientzia kooperatibista aztertzea bi elementurengatik da bereziki interesgarria: batetik, Euskal Herriaren garapen industrialean erdi-mailako klase baten sorrera eta iraupena sendotu zituen zutabeetako bat izan delako, eta, bestetik, erdi-mailako klaseen euskal proiektu nazionalistarentzat Mondragoneko eredu kooperatiboak esentzia industrial euskaldunaren irudi moduko bat izaten jarraitzen duelako

Testu honen helburua Mondragon Korporazioaren historiaren ibilbide kritikoa egitea da, hain zuzen, haren testuinguru geoekonomikoa ulertuz, baita metaketa kapitalistan zer-nolako lurralde garapena duen ere, hala euskal kapitalisten «konpromiso sozialaren» apologia egiten duten ikuspegi nazionalistak gezurtatzeko. Laburbilduz, hauek dira Mondragoneko esperientzia kooperatibistak izan duen arrakastaren gakoak –kooperatibismoa, langileek produkzio-prozesuetan nolabaiteko parte-hartzea izatea eta soldaten igoera jakina bezala ulertua–: Euskal Herria zentro inperialistan kokatzea eta Korporazioak krisi kapitalista garaian berez kooperatibistak diren zenbait prozesu ezabatzeko dituen mekanismoak.

KOOPERATIBISMOAREN MUGAK

Mondragon Taldeko kooperatiben berariazko kasuan sartu aurretik, ekonomia politikoak lehia interkapitalistari eta garapen geografiko desorekatuko prozesuei egiten dien kritikaren errepaso teoriko labur bat egin behar da esperientzia kooperatibisten aukerak eta mugak ulertzeko.

«Zentro» eta «periferia» kontzeptuen inguruan asko eztabaidatu da geografia politiko kritikoaren eta marxistaren eskoletan. Ildo beretik, kontzeptu horiei buruzko definizio ugari egon dira Wallersteinek inauguratutako mundu-sistemen teoriaren eskolan ere. Ikerketa-lan honetan ez dira kontzeptu horiek esparru geografiko edo ekonomiko egonkorrak balira bezala erabiliko. «Zentro» eta «periferia» terminoak prozesu konplexuei buruzkoak izango dira, eta ez eremuei, eskualdeei edo estatuei buruzkoak. Estatu, eremu edo eskualde bat zentro edo periferiko bihurtzen da, baldin eta bertan zentroko edo periferiako prozesuak eta harremanak nagusitzen badira, eta ez determinismo geografiko hutsaren eraginez.

Espazioak, berez, ez du zentro edo periferia izaerarik. Wallersteinen mundu-ekonomia kapitalistaren azterketaren [1] ezaugarri nagusia da lana produkzio-prozesu zentraletan eta produkzio-prozesu periferikoetan banatzea, eta banaketa horrek zentroko prozesuetan parte hartzen zuten herrialdeen aldeko garapen ekonomiko asimetrikoa sortzen zuen. Horrek esan nahi du mundu-sistemen teoriak egiten duen bereizketa ekoizpen-prozesuei buruzkoa dela, eta ez estatuei buruzkoa, hau da, haren arabera zentrala edo periferikoa dena produkzio-prozesua bera dela. Ildo horretan, izaera zentrala edo periferikoa produkzio-prozesuek estatuarekiko duten zentralizazio-mailarekin dago lotuta, eta, beraz, onuraduna produkzio-prozesu zentralen proportzio handiagoa bereganatzen duen estatu edo eskualde hori izango litzateke. Izan ere, produkzio-prozesu konplexu gehiago egoteak estatu horrek esportazioen bidez diru-sarrerak handitzea ekarriko luke, eta, hala, finantzaketa-ahalmen handiagoa izango luke.

David Harvey [2] geografo marxistaren tesiei jarraituz, kokapenari dagokion abantaila, berrikuntza teknologikoa bezalaxe, gainbalio erlatiboaren balio-iturritzat jo beharko litzateke. Kapitalista indibidualak, bai eta kooperatiba moduan jarduten duten horiek ere, kokagune onuragarrienak bilatzera beharturik daude. Kooperatibak ezin direnez munduko merkatu kapitalistaren eremutik bereizi, beren banaketa-eredu demokratikoena munduko kapitalismoaren eskalan erdiguneko kokapen geografikoan dauden kokalekuetan jartzen dute martxan. Kooperatiba bat ez da berdin moldatuko Euskal Herrian edo Ugandan; izan ere, lehenengoan, metaketa kapitalistaren prozesu jakin bat arrakastatsua izateko baldintza sistemikoak daude (eskulan kualifikatua, garapen industrialaren aldeko apustu instituzionala, Europakoa bezalako nazioz gaindiko merkatu batean integratuta egotea, etab.), hala eredu kooperatiboan, nola kapitalismo pribatu hutsean ere.

Kooperatiba bat ez da berdin moldatuko Euskal Herrian edo Ugandan; izan ere, lehenengoan, metaketa kapitalistaren prozesu jakin bat arrakastatsua izateko baldintza sistemikoak daude (eskulan kualifikatua, garapen industrialaren aldeko apustu instituzionala, Europakoa bezalako nazioz gaindiko merkatu batean integratuta egotea, etab.), hala eredu kooperatiboan, nola kapitalismo pribatu hutsean ere

Bigarrenik, kooperatiba-ereduak sistema kapitalistaren dinamikan bertan eta nazio-mailan zein nazioartean araututako merkatuaren baldintzetan aurkitzen ditu bere mugak. Esate baterako, aurrerago ikusiko dugun bezala, Mondragon kooperatiba, eta bereziki Fagor Taldea, erregimen frankistaren erregulazio ekonomikoaren babesean hazi zen, eta hark zehazten zituen beren proiektuetarako kredituak eta enpresa-kontzesioak. Gaur egun, balio- eta merkataritza-kate kapitalista mundu mailan orokortzeak gero eta leku gutxiago uzten die sistematik kanpoko kudeaketa autonomoaren esperimentazioei. Hala ere, esan beharra dago Mondragonek ez zuela hori sekula bere helburuen artean izan.

Baina kontua da marjina ez dela estua langile-autogestio errealeko helburuak dituzten kooperatibentzat bakarrik; Mondragonek proposatutako koopitalismo eredua bera ere zalantzan jarri da krisi kapitalisten nazioartekotzea eta interkonexioa handitzen joan diren heinean. 2008ko finantza-krisia piztu ondoren Fagorrekin gertatu zena dugu adibide argiena. Beraz, sortutako aberastasunaren kontrol demokratikoa eta birbanaketa eskatzen duten kooperatibek ere praktika jakin batzuk gauzatu behar dituzte, hala nola produkzio-prozesuak kanpora ateratzea eta gaizki ordaindutako langileak eta bazkide kooperatiboak ez dituzten enpresen gain uztea edo eskulana kostu txikiagoa duten eskualdeetara zuzenean deslokalizatzea. Azken batean, Daniel Bensaïd [3] autore marxista frantsesak definitu zuen bezala, kooperatibismoak errealismo kudeatzailea delakoa inposatzen du, hau da, azkenerako, errentagarritasunari eusteko, beste enpresa kapitalistek bezalako kudeaketa edukitzen du.

Mondragonek proposatutako koopitalismo eredua bera ere zalantzan jarri da krisi kapitalisten nazioartekotzea eta interkonexioa handitzen joan diren heinean. 2008ko finantza-krisia piztu ondoren Fagorrekin gertatu zena dugu adibide argiena

MONDRAGON: FRANKISMOTIK NAZIOARTEKOTZERA

Mondragonen kooperatiba-esperientziak 1950eko hamarkadaren erdialdean ditu bere hastapenak, frankismoaren garai autarkikoaren amaieran. Mondragon proiektua 1955ean hasi zen, Gasteizen, bost langile gaztek, tailer txiki bat erosi, eta sukaldeak eta etxetresna elektrikoak ekoizten hasi zirenean. Gazte horiek Unión Cerrajera enpresako langileak ziren, eta Jose Mari Arizmendiarrieta elizgizonaren lezio moral eta sozialak jasoak zituzten. Haien enpresa berriak ULGOR izena hartu zuen, eta 1956an Mondragon Taldean bertan instalatu zen. Hori izan zen gerora Fagor izango zenaren enbrioia.

Espainiako Estatuak bizi zuen autarkia ekonomikoa faktore erabakigarria izan zen kooperatiben hazkunde azkarrean. Estatuaren barne-baldintza ekonomikoak onuragarriak izan ziren haientzat; izan ere, atzerriari itxitako merkatua zen Espainiakoa eta, beraz, ekoizpen-aparatuak eskain zezakeen guztia xurgatzen zuen. Espainiako barne-merkatura egindako salmentak erregimen frankistaren industria-politikak berak bultzatzen zituen, eta euskal probintzien aldeko apustu garbia egiten zuen, gerraosteko berrindustrializazioaren motorra baitziren. Gainera, erregimenak berak ez zuen ezelako arrisku politikorik ikusi Arizmendiarrietak proposatutako proiektu kooperatiboan.

Era berean, Mondragoneko pentsamendu kooperatiboaren sortzaileak argi utzi zuen bere proiektuak ez zuela zerikusirik sozialismoarekin edo produkzio-harreman kapitalistak erabat iraultzearekin. Arizmendiarrietak aitortzen zuen kapitalismoa eraginkorra zela antolakuntza- eta gizarte-mailan; beraz, bere hitzetan, kooperatibismoak «bere gain hartu behar zituen haren metodo eta bitartekoak, baina giza balio jakin batzuk aintzat hartuz» [4]. Horrela, haren pentsamendua demokrazia kristau klasikoarekin pareka daiteke, eta horrexegatik ez zuen erregimenak kutsu sozialistako edo langile-antolakuntzako arriskurik ikusi Mondragoneko proiektu kooperatiboan. Hala aitortu zuen elkarrizketa batean Javier Salaberria Fagor Taldeko zuzendari historikoak: «Estatu frankistak ere lagundu zigun, aukera eman zigulako hasierako kapital-metaketari ekiteko, beste batzuen teknologia kopiatzeko eta gero berrikuntzak egiteko» [5].

Kooperatiba-taldeak hazkunde ikaragarria izan zuen, Espainiako ekonomia Ekonomiaren Egonkortasunerako Planaren (1959-1961) ondorioz izaten ari zen liberalizazio-prozesuarekin paraleloan. Plan hori gobernuan kide falangistak ordezkatzen zituzten Opus Deiko kideek bultzatu zuten. Lehenengo bultzada barne-merkatuarena izan zen, baina Espainiako ekonomia liberalizatzen hasi zenerako, makina-erremintan eta sukaldeko aparatuetan zentratutako Mondragoneko kooperatibek posizio pribilegiatua zuten jada, eta 1970erako 41 kooperatiba eta 8.000 langile baino gehiago zituzten martxan. Urte horretarako, kooperatiba taldeak 7.059 milioi pezetako salmenta-maila lortu zuen, eta horien % 11 baino zertxobait gehiago esportazioei zegokien.

Paraleloki, kooperatibismoak finantzetara egin zuen jauzi, kapital-metaketa bultzatu eta berrinbertsioa azkartuko zuen baliabide gisa, horren mendeko baitzen Debagoieneko arroko eredu kooperatiboa. 1959an Laboral Kutxa finantza-entitatea eta Lagun Aro gizarte-aurreikuspeneko erakundea sortu ziren; 1970erako Laboral Kutxaren baliabideak 3.204 milioi pezetakoak ziren, eta Lagun Aroren ondare-funtsak beste 147 milioi biltzen zituen.

Horien garapen osoan zehar, Mondragonen kooperatiben eredua hau izan zen: langileen zati handi baten boto-eskubidea eta zenbait batzar mantentzea, baina langileen batzarretako zuzendaritza indartsu eta erdi-autonomoekin. 80ko hamarkadako krisiak Mondragonen industria astindu zuenean, ordea, kooperatiben eredua oraindik eta gehiago zentralizatu zen, eta are gehiago hurbildu zen ohiko enpresa baten eredura. Mondragonen, gainera, hasieratik gailendu ziren harreman autoritario eta paternalista tipikoak, non logika tayloristak eta ekoizpen fordistak nagusitzen ziren.

Mondragonek ekarritako aurrerapen sozial nagusia soldaten birbanaketa orekatu samarrean eta langileen soldata-maila erlatiboki altuan ikus zitekeen; horrek EAEn erdi-mailako klase industrial bat eratzen lagundu zuen. Ordea, denborarekin, langileen eta zuzendarien artean zegoen soldata-arrakala ere handituz joan zen. Kooperatiba-esperientziaren hasieran, langileen eta zuzendarien arteko soldata-desberdintasunak ezin zuen 1:3ko eskalakoa baino handiagoa izan. Gaur egun, aldea 1:12,5koa da, enpresa kapitalista askoren soldata-arrakalaren berdin-berdina. Alegia, zuzendarien irabaziak langileen batez besteko soldatak baino hamabi aldiz handiagoak dira.

Gaur egun, Mondragon Korporazioa Euskal Autonomia Erkidegoko lehen enpresa-taldea da; EAEko BPGaren % 12 hartzen du, eta Espainiako Estatuan hamargarren taldea da pisu ekonomikoari dagokionez. Mondragon Korporazioa 240 enpresak baino gehiagok osatzen dute egun, eta horietatik 83 dira kooperatiba gisa funtzionatzen dutenak. 2020aren amaieran 79.931 langile zituen guztira, eta horietatik % 50 inguru bazkide kooperatiboak ziren. Korporazioak bere adarrik garrantzitsuena oraindik ere industrian duen arren, bete-betean dago beste esparru batzuetan sartuta: finantzen munduan, Laboral Kutxaren bidez; banaketan, Eroskiren bidez; eta hezkuntzan, Mondragon Korporazioko unibertsitate propio eta pribatuaren bidez. Azken hori, Espainiako Estatu osoan, proportzioan, finantzazio publiko handiena jasotzen duen unibertsitate pribatua da.

Mondragon Korporazioa 240 enpresak baino gehiagok osatzen dute egun, eta horietatik 83 dira kooperatiba gisa funtzionatzen dutenak. 2020aren amaieran 79.931 langile zituen guztira, eta horietatik % 50 inguru bazkide kooperatiboak ziren

KOOPERATIBISMOA ETXEAN, ESPLOTAZIOA KANPOAN

Gaur egun, Mondragon Korporazioaren salmenten herena kanpoan egiten dira, eta 10.304 pertsona baino gehiago enplegatzen ditu mundu osoan zehar banatutako 80 zentrotan. Mondragonek atzerrian dituen lantegi gehienak hemengo industria-prozesuen subsidiarioak eta filialak dira, eta horrek luzatu egin du merkataritzako balio-katea, zeina oso ohikoa baita egungo kapitalismoan.

Mondragonek atzerrian dituen lantegi gehienak hemengo industria-prozesuen subsidiarioak eta filialak dira, eta horrek luzatu egin du merkataritzako balio-katea, zeina oso ohikoa baita egungo kapitalismoan

Mondragon Korporazioaren egungo nazioartekotze-politika 2004-2008 urteetako plan estrategikoan ezarri zen, Jesus Cataniaren zuzendaritzapean. Plan horren oinarrian zera dago: balio erantsi txikiko produktuen ekoizpena lan-kostu txikiagoak dituzten hirugarren herrialde batzuetara eramatea, fabrikak ezartzearen eta lehengaiak eta produktu erdi-bukatuak erostearen bidezko deslokalizazio-politika erabiliz. Korporazioak kanpoan duen presentzia produktiboa handitzeko aukeratu dituen eremuak hauek izan dira: Txina batez ere, baina baita Europako ekialdea, Errusia, Mexiko, Brasil eta India ere. Adibidez, porrot egin aurretik, Fagorrek Txinan ekoizten zituen presiozko lapiko guztiak –gaur egun Mondragon Korporazioak 20 lantegi ditu han–.

Gogora dezagun atzerriko filialetako langileek ez dutela parte hartzen, ez kapitalean, ez mozkinen banaketan, ez gobernu-organoen aukeraketan, ezta enpresaren kudeaketa orokorrean ere, Hego Euskal Herriko bazkide kooperatibistek ez bezala. Horregatik, hainbat autorek Mondragon Korporazioaren nazioartekotze-prozesuaz hitz egiten dutenean, egitura «koopitalista» baten sorreraz dihardute, non balio kooperatiboak ez dauden langileen geruza jakin batean baino (jatorrizko lurraldeko enpresak), eta gero periferia zeharo kapitalista dagoen (filialak) [6].

Korporazioak, atzerriko filialetan eskubide sindikal eta lan-eskubideak urratzearen ondorioz, agerian geratu da ohiko enpresa transnazionalaren eredua duela. Kasu paradigmatikoa Fagor Mastercook enpresak Poloniako Wroclaw herrian duen lantegiarena da; izan ere, 2008ko udan, Fagorrek porrot egin baino bost urte lehenago, kooperatibaren filialak 2.000 langile baino gehiago zituen Poloniako batez bestekoa baino askoz baxuagoa zen soldatarekin eta lanaldi gogorrekin. Egoera horren ondorioz, langileek greba mugagabea egin zuten, baina errepresio sindikalaren eta hainbat kaleratzeren ondorioz, eten egin behar izan zuten.

Grebaren aurrean, zentroko zuzendaritzak lantegia Ukrainara deslokalizatzearekin mehatxatu zuen. Langileek Fagorrek eskatzen zituen lan-baldintzei men egin beharko zieten, baina baldintza horiek oso urrun zeuden Hego Euskal Herrian bazkide kooperatibistei emango lizkiekeenetatik. Fagorrek egin zuen bezala, multinazionalek Poloniako «gune ekonomiko berezietan» jarduten dute hango laguntza publikoez, zerga-salbuespenez eta milaka euroko zerga-arintzeez baliatzeko. Baina abantaila horiek izanda ere, ez diote muzin egiten irabazien maximizazio are handiagoa lortzeari, lan-esplotazio handiagoaren edota lan- eta sindikatu-eskubideak modu basatian urratzearen bidez. Azkenik, Fagorren porrotaren ondoren, Korporazioak enkantera atera zuen Poloniako lantegia 2014an, 60 milioi euro baino gehiagoko balioarekin. Deslokalizazioak eta esplotazioak ez zuten porrota eragotzi; adiskideok, (krisian dagoen) kapitalismoa da.

FAGOR, EDO KOOPERATIBA EREDUAREN PORROTA

Fagorrek atzerriko filialetan ustezko balio kooperatibistetatik oso urrun zegoela erakutsi zuen, eta porrotaren ondoren zuzendaritzak hartutako jarrera ere ez zen oso desberdina izan. Krisiak hartzekodunen konkurtsora eraman zuenean, ordura arteko bazkide kooperatiboek galeren sozializazioa onartu zuten, eta etxetresna elektrikoen fabrikatzaileak diru publiko ikaragarria eskuratu zuen; ordea, horrek ez zuen porrota saihestu.

Fagorren arazo nagusia, hain zuzen ere, «irtenbidea» izatekoa zen hura bera izan zen, alegia, kostuak nazioartekotzearen aldeko apustua. Apustu horrek kalte-ordain batzuk sortu zituen; izan ere, kapital-eskakizunek, estrategia horrek eskatzen zituen inbertsio handiak zirela-eta, talka egiten zuten Fagorrek kanpoko kapitalak erakartzeko zituen mugekin eta kooperatibak nahikoa erreserba sortzeko zituen arazoekin. Horrela, 2008ko krisiaren aurretik ere, agerikoa zen ez zela errentagarria sail batzuk EAEko instalazioetan ekoiztea, hala nola, ontzi- eta arropa-garbigailuak eta hozkailuak.

Beraz, 90eko hamarkadaren amaierako Fagorren hedapena oinarri finantzario sendorik gabe gauzatu zen, eta, batez ere, kreditu-zorraren bidez. Horrek 2008ko krisiaren ostean jaso zuen epaia markatu zuen; izan ere, kreditua modu orokorrean garestitu zen eta Fagorri emandako gehiegizko pisua ezin zitekeen ordaindu ezta atzerriko filialetan zituen lan-kostu txikiagoen bidez ere. Gainera, zuzendari kooperatiboen handitasun-nahiak, azkenean, EAEko erdi-mailako klaseen lan-ereduari eusten zion industria-enpresa garrantzitsuenetako bat hondoratu zuen: 2004. urtean 162,5 milioi euroren truke erosi zuen Brandt etxetresna elektrikoen enpresa frantziarra, zeinak Fagorren antzeko pisua zuen erosketaren unean. Horrek zorra eta kreditu-beharra are gehiago handitu zituen.

Azkenik, hainbat aldiz jarraian gaindiezinezko galerak izan ondoren eta Eusko Jaurlaritzak hari diru publikoko 40 milioi euroko laguntza irregularra eman ondoren, krisia Fagorren aldi baterako likidazioarekin eta hura hartzekodunen konkurtsora ateratzearekin konpondu zen, 2013ko urrian. Kooperatiba horren porrotak izandako eragin soziala Euskal Herriak euroaren krisialdian bizi izan zuen handienetakoa izan zen. Hauek izan ziren, besteak beste, kooperatiba horren krisiak eragindako ondorio zuzenenak: 1.865 bazkideko kooperatiba bat likidatu zen; kapital soziala galdu zen, baita gainerako aurrezkiak ere, bazkideek borondatezko ekarpen gisa edo bazkide ez-aktiboek mailegu gisa inbertitutakoa; kooperatibatik kanpoko inbertitzaile txikien aurrezkiak desagertu egin ziren; eta Deba ibaiaren inguruko eskualdeetan enplegu zuzena eta zeharkakoa suntsitu zen [7].

Hainbat aldiz jarraian gaindiezinezko galerak izan ondoren eta Eusko Jaurlaritzak hari diru publikoko 40 milioi euroko laguntza irregularra eman ondoren, krisia Fagorren aldi baterako likidazioarekin eta hura hartzekodunen konkurtsora ateratzearekin konpondu zen, 2013ko urrian

2020an ere izan zuen beste krisi bat Mondragonen eredu kooperatiboak, Araluce kooperatiba hartzekodunen konkurtsoan sartu zenean 2019 amaieran. Kooperatiba hori Batz taldekoa zen (Igorren du egoitza), eta automobilaren sektorerako pieza metalikoak estanpatzeko trokelak fabrikatzen zituen. Fagor bezala itxi zen: langileak kaleratuz (135 langile kasu honetan) eta lehen modu kooperatiboan kudeatzen ziren galerak sozializatuz.

Azkenik, pandemiaren krisiaren ondorioak ere pairatu ditu Mondragonek, taldeko kooperatiba-enpresa garrantzitsuenetako bik hura uztea erabaki baitute: Ulmak eta Oronak. Ondorioz, Mondragon Taldeak salmenten % 15 galdu du, bi enpresa horien artean 1.700 milioi baino gehiagoko fakturazioa eta lanpostuen % 13 batzen baitzituzten. Eta Mondragoneko zuzendaritzak lasaitasunerako deia egin badu ere, egia esan, bi enpresa garrantzitsu horien irteerak ez dakar soilik porrot ekonomikoa, baizik eta auzitan jartzen du kooperatiben krisiak kudeatzeko eredua bera ere. Izan ere, Ulmako eta Oronako bazkide gehienek Korporaziotik irtetearen alde bozkatu zuten, ez kooperatiba izateari uzteko, baizik eta beren irabazien zati bat Mondragoneko funts komun kooperatiboari ez emateko. Bestela esanda, taldetik atera dira ez dituztelako beren irabazien bidez Mondragon Taldeko lehiakortasun txikiko enpresak finantzatu nahi.

Ulmako eta Oronako bazkide gehienek Korporaziotik irtetearen alde bozkatu zuten, ez kooperatiba izateari uzteko, baizik eta beren irabazien zati bat Mondragoneko funts komun kooperatiboari ez emateko. Bestela esanda, taldetik atera dira ez dituztelako beren irabazien bidez Mondragon Taldeko lehiakortasun txikiko enpresak finantzatu nahi

ONDORIOAK

Euskal sozialdemokraziak hartutako estrategia berria Europan neokeynesianismoaren aro berri bat ireki dela errepikatzea da, eta horrek administrazio publikoek beste era bateko gizarte-politikak egitea ahalbidetzen duela. Bigarren argudioak aditzera ematen du euskal kapital autoktonoa nazioarteko kapital finantzario handiaren aurrean defendatuko duten politika protekzionisten sare bat sortzeko beharra (nahiz eta hori argi eta garbi ez esan). Izan ere, haien ustez, euskal kapitala, esentziaz, kanpoko kapitala baino solidarioagoa litzateke, klase-kontraesanak ezabatzen dituen ikuspegi nazionalistatik bederen [8].

Euskal kapitalisten «beste kudeatzeko modu» hori aipatzen dutenean, zalantzarik gabe, Mondragon Korporazioaren eredu kooperatiboa aipatzen dute nagusiki, edo, hobeto esanda, eredu koopitalista, hemen argudiatu dugun bezala. Gauzak horrela, Euskal Herriko kooperatiba-talde handienari buruzko analisiak galdera hauek egitera garamatza: zeintzuk dira euskal enpresaren balio horiek? Eta nolako balioak dituzte produkzioa lan-kostu txikiagoak dituzten eremu geografikoetara kanporatzen badute, zer eta Euskal Herriko bertako langileen posizio pribilegiatu erlatiboari eusteko? Noiz arte jarraituko dute hori egiten? Harik eta, eredua jasanezina bihurtu, eta, Fagorren kasuan bezala, alternatiba bakarra galeren sozializazioa eta kaleratze masiboak izan arte?

Errealitatea, azken batean, hauxe da: kapitalismoaren gizarte-legeak itsuak direla, eta, azkenean, premiak eraginda inposatzen direla. Mondragonen paradigma saiakera arrakastatsu samarra da lan-eredu industrial «etikoago» batean oinarritutako Hego Euskal Herriko klase-ertainen gizarte eredua eratzeko baldintzak sortzeko. Baina eredua Euskal Herriak periferia globalaren kapital- eta ustiapen-zirkuitu batzuekiko duen kokapen geoestrategiko pribilegiatuan oinarritzen da. Azkenerako, eredua bera jasanezina bihurtzen da krisi kapitalistak kooperatiben zuzendariak errealismo kudeatzailera itzultzera behartzen dituenean.

BIBLIOGRAFIA

[1] Ikus Wallerstein, I. (2005): Análisis del Sistema-Mundo. Una introducción, México, Siglo XXI.

[2] Ikus Harvey, D. (2007): Espacios del capital. hacia una geografía crítica, Madril, Akal. Baita ere, geografia ekonomikoari eta hazkunde aldakorrari buruz, ikus Smith, N. (2020): Desarrollo desigual. Naturaleza, capital y la producción espacial, Madril, Traficantes de Sueños.

[3] Ikus Bensaïd, D. (2017): Estrategia y partido, Madrid, Sylone. Kooperatibismoaren kontzeptu sozialistari buruzko kritika sakonago batean murgiltzeko, ikus Mandel, E. (2022): Autogestión, planificación y democracia socialista, Madril, Sylone y Viento Sur.

[4] Arizmendiarrietaren pentsaeran sakontzeko, ikus Azurmendi, J. (1984): El hombre cooperativo: pensamiento de Arizmendiarrieta, Donostia, Laboral Kutxa Argitalpenak.

[5] Ikus Sánchez Bajo, C. & Roelants, B. (2011): Capital and the Debt Trap. Learning from cooperatives in the global crisis, Londres, Palgrave Macmillan, 211. or.

[6] Ikus Bretos, I. & Errasti, A. (2018): «La transmisión de los valores y prácticas organizacionales cooperativas en las filiales extranjeras: El caso de la cooperativa multinacional Fagor Ederlan», REVESCO. Revista de Estudios Cooperativos, Lehen Lauhilekoa, Nº 127, 45-69 or.

[7] Fagorren porrotaren inguruan, ikus Errasti A. (2013): «Tensiones y oportunidades en las multinacionales coopitalistas de Mondragón: el caso de Fagor Electrodomésticos, sdad. coop», REVESCO. Revista de Estudios Cooperativos, 113, 30-60. or.

[8] Ikus Otxandiano, P. (2022): «Actualizar el sistema operativo», Naiz, 2022ko abuztuaren 4a.